ΚΩΣΤΗ ΚΟΥΚΗ: ''ΚΟΛΛΥΒΑΔΕΣ''

 

''Αυτό ήταν και η κύρια επιδίωξη του
πνευματικού αυτού κινήματος. Χωρίς ίχνος
μισαλλοδοξίας έπρεπε οι Ρωμιοί να κρατηθούν
 Ρωμιοί και με την ταυτότητα αυτή να πολεμήσουν
 να επιβιώσουν και κάποια στιγμή, που δεν ήταν
 πολύ μακρινή, να διεκδικήσουν να ανακτήσουν
την πολιτική τους ελεύθερη υπόσταση. Ο
Διαφωτισμός, Φιλελευθερισμός, Αντικληρικαλισμός
  και τα παρακολουθήματά τους δεν μπορούσαν να
ευδοκιμήσουν στο χώρο της ελεύθερης Ρωμανίας.
Είναι γεγονός πως πολλοί λόγιοι με αγαθές
προθέσεις και γνήσια αγάπη προς την πατρίδα
 αφορμήθηκαν να διαφωτίζουν, να μπολιάσουν
 τις δυτικοευρωπαϊκές ιδέες στις ψυχές των
ομογενών τους. Είναι απαράδεκτο να υποπτεύσεις
 τί θα συνέβαινε, γιατι κάτι τέτοιο δεν συνέβη,
αν δεν υψωνόταν ισχυρή η αντίδραση των
Κολλυβάδων και όσων τους ακολούθησαν στις
προσπάθειές τους. Από μερικά δεδομένα που μας
προσφέρει η πείρα δύο σχεδόν αιώνων ανεξάρτητου 
εθνικού βίου, κυρίως των πρώτων δεκαετιών του,
ερχόμαστε να κρίνομε σωστική την παρέμβασή τους,
που μερικοί τους την πλήρωσαν ακριβά''.

Όπως υποστήριξε αξιόλογος μελετητής, ο μοναχισμός κατά τον αιώνα αυτό παρακμάζει και ανορθώνεται, καταπίπτει και ανίσταται, δηλαδή εμφανίζει τόσο την κακή κατάσταση, απότοκο των προηγουμένων δεκαετιών, ίσως αιώνων, όσο και για την αναγέννηση, που θα γνωρίσει τον επόμενο, και στη μετάβαση αυτή πρωταγωνίστησαν, έμελλε να σηκώσουν όλο το βάρος οι Κολλυβάδες.

Το όνομα τους αποδόθηκε σκόπιμα, για να υποτιμήσει την προσπάθειά τους και να τους συκοφαντήσει, για να δηλωθεί πως τάχα τους απασχολούσαν οι στείροι τύποι και να παρερμηνευθεί και υποτιμηθεί το ουσιαστικό μέλημά τους.

Ήσαν οπαδοί της παραδόσεως, που στην εποχή αυτή ήταν ιδιαίτερα πολύτιμη για το Γένος, καθώς ανακάλυπτε την ταυτότητά του και με αυτή και για αυτή θα χρειαζόταν να πολεμήσει, και ζητούσαν την επιστροφή σ' αυτή, που χωρίς να την έχουν απεμπολήσει ασυναίσθητα την νόθευαν από την αγραμματοσύνη ή την ημιμάθεια μερικοί μοναχοί, όπως και από την ανεπαίσθητη αλλά πραγματική επίδραση της Δυτικής παιδείας, που συνεχώς διάβρωνε την πρακτική της μοναχικής ζωής.

Αυτό ήταν και η κύρια επιδίωξη του πνευματικού αυτού κινήματος. Χωρίς ίχνος μισαλλοδοξίας έπρεπε οι Ρωμιοί να κρατηθούν Ρωμιοί και με την ταυτότητα αυτή να πολεμήσουν να επιβιώσουν και κάποια στιγμή, που δεν ήταν πολύ μακρινή, να διεκδικήσουν να ανακτήσουν την πολιτική τους ελεύθερη υπόσταση.

Ο Διαφωτισμός, Φιλελευθερισμός, Αντικληρικαλισμός και τα παρακολουθήματά τους δεν μπορούσαν να ευδοκιμήσουν στο χώρο της ελεύθερης Ρωμανίας. Είναι γεγονός πως πολλοί λόγιοι με αγαθές προθέσεις και γνήσια αγάπη προς την πατρίδα αφορμήθηκαν να διαφωτίζουν, να μπολιάσουν τις δυτικοευρωπαϊκές ιδέες στις ψυχές των ομογενών τους.

Είναι απαράδεκτο να υποπτεύσεις τί θα συνέβαινε, γιατι κάτι τέτοιο δεν συνέβη, αν δεν υψωνόταν ισχυρή η αντίδραση των Κολλυβάδων και όσων τους ακολούθησαν στις προσπάθειές τους. Από μερικά δεδομένα που μας προσφέρει η πείρα δύο σχεδόν αιώνων ανεξάρτητου εθνικού βίου, κυρίως των πρώτων δεκαετιών του, ερχόμαστε να κρίνομε σωστική την παρέμβασή τους, που μερικοί τους την πλήρωσαν ακριβά.

Ασφαλώς και υπήρξαν υπερβολές αναπόφευκτες σε μία αντιρρητική προσπάθεια να ανακόψουν όπου και όσο και όπως μπορούσαν το αλλοτριωτικό της ορθόδοξης πρακτικής ρεύμα, που αποπειράθηκαν οι Κολλυβάδες.

Το κίνημά τους δεν έφερνε καμιά καινοτομία ή αλλαγή στον εκκλησιαστικό ή πνευματικό χώρο, δεν ήταν με την παγιωμένη σημασία διαφωτιστικό. Ουσιαστικά δεν πολέμησαν κανενός, αγωνίσθηκαν για την επιστροφή της Ορθόδοξης Εκκλησίας στην παράδοσή της, για την πνευματική και ηθική άνοδο των μοναχών και μέσω αυτών όλου του ορθόδοξου λαού, της εποχής τους.

Άνοδο που επιχείρησαν με την αποκατάσταση στην παραδοσιακή της μορφή της λειτουργικής ζωής και όχι μόνον. Ο δεσμός των πιστών με την Εκκλησία στη διαχρονική της διάσταση είχε ατονήσει για πολλούς λόγους, είχε τυποποιηθεί - όπως συμβαίνει και στις μέρες μας -, το Σώμα του Χριστού είχε παύσει να έχει ενεργό παρουσία στη ζωή της κοινωνίας και στη διαμόρφωση πολλών πραγμάτων.

Αυτό που επιδίωξαν οι Κολλυβάδες ήταν ακριβώς η επανασύνδεση με την πυκνή συμμετοχή των πιστών στα μυστήρια της Εκκλησίας, κυρίως στη Θεία Κοινωνία μετά βεβαίως την απαραίτητη προετοιμασία, η αυστηρή τήρησή των από τους αιώνες παγιωμένων τύπων της λειτουργικής ζωής, όχι τυπολατρία, αλλά ουσιαστική επαναφόρτισή τους με το ''μυστικό'' τους περιεχόμενο, η μελέτη των έργων των Πατέρων της Εκκλησίας, ώστε να διατηρείται ζωντανός και αδιάρρηκτος ο δεσμός με τη διαχρονικότητα της Εκκλησίας και να την αρδεύει συνεχώς ἡ σοφία των έξοχων μορφών της, η εμβάθυνση στο πνεύμα της  Ορθοδοξίας και η αναπνευμάτωση της Εκκλησίας… 

Πολύ καίρια Γερμανός θεολόγος χαρακτήρισε το κίνημα σαν ένα δείγμα της αφυπνιζόμενης και πνευματικής ζωής του ελληνικού έθνους κατά το δέκατο όγδοο αιώνα εφόσον εκτός των άλλων, όσοι στελέχωσαν το κίνημα επεξεργάσθηκαν και κυκλοφόρησαν πολλά κείμενα των Πατέρων της Εκκλησίας, τα ερμήνευσαν, ερμήνευσαν και κυκλοφόρησαν τυπωμένους τους ιερούς Κανόνες, ώστε να γίνουν γνωστοί από το λογικό ποίμνιο, κυρίως έγραψαν και κυκλοφόρησαν πολλά έργα ερμηνευτικά, κατηχητικά, υμνολογικά, κάθε είδους.

Όλα αυτά πλούτισαν την πνευματικότητα σημαντικού αριθμού πιστών, ύψωσαν το πνευματικό επίπεδο και όπλισαν την Εκκλησία να αντεπεξέρχεται στις επιθέσεις εναντίον της από τις προσπάθειες προσηλυτισμού…

Παράδοξα η έριδα απέκτησε πολύ μεγάλη σφοδρότητα και οι οπαδοί του κινήματος υπέστησαν διωγμούς, ύβρεις, ταπεινώσεις, βιαιοπραγίες, εξώσεις, εξορίες και καταδίκες μοναχών και κληρικών, ενώ αυτοί κανένα δεν ενόχλησαν και όταν είχαν κάποτε την δυνατότητα.

Η πολεμική εναντίον τους σάλευσε για λίγο την Εκκλησία και την ταλαιπώρησε για περισσότερο από εξήντα χρόνια -οι μετασεισμοί συνέβαιναν  για αρκετές δεκαετίες μετά και ίσως ακόμα δεν έπαυσαν. Οι ηγέτες του κινήματος πολλά και ανάξια έπαθαν χωρίς να είναι ένοχοι για οτιδήποτε, η Ορθόδοξος Εκκλησία όμως στο σύνολό της και τότε και έκτοτε πολλά σε πολλούς τομείς ωφελήθηκε και από τη δράση των Κολλυβάδων και από τις αντιδράσεις των αντιπάλων τους.

Αυτό από όσα μπορούμε να διαπιστώσουμε, γιατι οι συνέπειες των πνευματικών αντιθέσεων και της διαπάλης από αυτές στο μέγιστο ποσοστό τους δεν διακρίνονται, μεταποιούν τα κατεστημένα ουσιαστικά, αλλά ανεπαίσθητα.

Αντιμετώπισαν αντιπάλους εμπαθείς και πείσμονες, αδίστακτους και ανυποχώρητους, που τους συκοφάντησαν, τους καταδίωξαν, τους τιμώρησαν ιδιαίτερα σκληρά, τους εξόρισαν από τις Μονές της μετανοίας τους. Οι ίδιοι όμως δεν έβαλλαν εναντίον κανενός προσώπου, αμύνονταν και πολεμούσαν με το λόγο και τα βιβλία τους κατά των ιδεών και της πρακτικής ζωής των συμμοναστών τους, κατά του πνεύματος του επιπόλαιου εκσυγχρονισμού και της απεμπόλησης της ορθόδοξης γραμμής.

Υπεράσπιζαν τα καταξιωμένα από τους αιώνες χριστιανικού βίου και καθιερωμένα από τη σοφία των Πατέρων της Εκκλησίας. Χωρίς να είναι ασήμαντη λεπτομέρεια η τέλεση των μνημοσύνων την αναστάσιμη ημέρα της Κυριακής, ημέρα νίκης κατά του θανάτου, οι Κολλυβάδες δεν περιορίσθηκαν σε αυτήν μόνον την παρατυπία, που τους πρόσφαιρε βεβαίως την αφορμή για να εκδηλώσουν την σοβούσα αντίρρηση για πολλά από όσα συνέβαιναν, που έπλητταν την Ορθοδοξία.

Εξίσου ζωτικό θέμα για όλους αυτούς που ήσαν φύσεις ιδιαίτερα χαρισματικές και γενναίες, πολλοί ήσαν καλλιεργημένοι φιλοσοφικά, εγκυκλοπαιδικά και κυρίως θεολογικά, ακολούθησαν το μοναχικό βίο με υπευθυνότητα, ήταν οι άλλες αποκλίσεις από την αρχαία παράδοση της Εκκλησίας και το πνεύμα του Ευαγγελίου.

Κορυφαίο ζήτημα που επιδίωξαν να αντιμετωπίσουν ήταν το σχετικό με τη συχνή Θεία Μετάληψη. Την εποχή αυτή υποστήριζαν και μάλιστα σοβαροί αγιορείτες Πατέρες ότι ο άνθρωπος δεν είναι άξιος να κοινωνεί το Σώμα και το Αίμα του Χριστού, για τούτο έπρεπε να προσέρχεται στο Άγιον Ποτήριον δυο έως τρεις φορές τον χρόνο, και τούτο το εφάρμοζαν αρκετές ιερές μονές στον Άγιον Όρος.

Με τη διδασκαλία τους οι Κολλυβάδες, τη ζωή τους και με ειδικά συγγράμματα και οι τρεις κορυφαίοι του κινήματος, αλλά και Οικουμενικοί Πατριάρχες, που υποχρεώθηκαν από τις προσκλήσεις να εκφράσουν την άποψή τους για το ζήτημα αυτό, αποφάνθηκαν ότι η Θεία Κοινωνία δεν είναι θέμα χρόνου, αλλά καθαρότητας της συνείδησης, μετάνοιας και συντριβής, εγκράτειας, προσευχής και πνευματικής αγρυπνίας.

Οι οξύτατες προστριβές μεταξύ των μοναχών στο Άγιον Όρος και οι κατηγορίες, οι ύβρεις που εκτοξεύονταν, υποχρέωσαν τη Μεγάλη Εκκλησία, δηλαδή το Οικουμενικό Πατριαρχείο, να ασχοληθεί με το θέμα και να προσπαθήσει να επαναφέρει την ηρεμία και την ενότητα στον αγιώνυμο τόπο και μάλιστα όχι μια φορά, αλλά πολλές.

Να εκδίδει αποφάσεις συνήθως υπέρ των απόψεων των Κολλυβάδων, διπλωματικά όμως διατυπωμένες, ώστε να μην καταδικάζουν απερίφραστα ή να δυσαρεστήσουν τους αντιπάλους τους, οπότε το χάσμα θα συντηρούνταν. 

Στις αποφάσεις αυτές, επειδή πρυτάνευε το πνεύμα αποκατάστασης της γαλήνης και άμβλυνσης της αντίθεσης, γίνεται συχνά χρήση της εκκλησιαστικής οικονομίας, κάτι που δεν ικανοποιούσε τους φιλελευθέρους και εξακολούθησαν να κατηγορούν τους Κολλυβάδες τους φίλους της παραδόσεως, ως αιρετικούς και κακοδόξους.

Το Πατριαρχείο επανέρχεται για να συστήσει να παύσουν οι καταγγελίες μεταξύ τους και να μη ταράσσουν την ησυχία και άσκηση των άλλων μοναχών, να ειρηνεύσουν και να κοινωνήσουν μεταξύ τους με αγάπη και ομόνοια. Δεν το υπάκουσε κανείς.

Το περίεργο πάντως είναι ότι, όταν εξέρχονταν οι Αγιαννανίτες από το  Όρος και φθάνουν στην Κωνσταντινούπολη, αποσπούν αποφάσεις που μερικώς τους ικανοποιούν, ενώ οι Κολλυβάδες όσον περνά ο καιρός δεν κατορθώνουν να λάβει το Πατριαρχείο απόφαση υπέρ των αρχών τους.

Κατόπιν αυτού δεν δίστασαν να διατυπώσουν οι αντίπαλοι βαρύτατες συκοφαντίες για αιρετικές τάχα πράξεις για τους Κολλυβάδες, κυρίως στο θέμα της Θείας Κοινωνίας. Κατηγορίες αστείες και υπερβολικές, να επιμένουν ότι ήσαν αιρετικοί σε πολλές πράξεις τους με σκοπό να τους εξουθενώσουν και να τους απομακρύνουν από το Άγιον Όρος.

Με την τροπή αυτή άλλαξε και ο χαρακτήρας του αγώνα και οι Κολλυβάδες από κατήγοροι βρέθηκαν κατηγορούμενοι, οι αντίπαλοι να κινούν σκληρό διωγμό εναντίον τους, για να τους εξουθενώσουν ηθικά και να τους εξοντώσουν μέσα και έξω από το Όρος.

Μέχρι που και το Οικουμενικό Πατριαρχείο έπειτα από τις σκευωρίες και παραχαράξεις να τους καταδικάσει και να φθάσει μέχρι και την καθαίρεση μερικών κληρικών, όπως του Αθανασίου του Παρίου.

Αποτέλεσμα της τροπής ήταν πολλοί από τους Κολλυβάδες να εγκαταλείψουν, ή να υποχρεωθούν να εγκαταλείψουν το Άγιον Όρος και να μεταβούν για να συνεχίσουν την άσκησή τους σε νήσους του Αιγαίου και ιδίως στις Βόρειες Σποράδες, τη Χίο, τα παράλια της Ανατολικής Ελλάδος και να μεταφέρουν στους τόπους αυτούς το παραδοσιακό αλλά και ανακαινιστικό της λειτουργικής ζωής και του μοναχικού βίου πνεύμα τους. 

Εισαγωγή στο διαδίκτυο, επιμέλεια, παρουσίαση κειμένου 

ΑΓΙΟΚΥΠΡΙΑΝΙΤΗΣ. 

Εκ του βιβλίου του Κωστή Κούκη 

''Κολλυβάδες, 

Μακάριος Νοταράς, Αθανάσιος Πάριος, Νικόδημος Αγιορείτης'', 

εκδόσεις ''Αρχονταρίκι'', σελ. 15-23, Αθήνα 2005.