Συνακόλουθες αναρτήσεις εκ του βιβλίου
του Αρχιμανδρίτη Ιωαννικίου:
<<Φιλοκαλικές Σελίδες 2 - Ο Νους>>,
έκδοση <<Ιερού Ησυχαστηρίου Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά>>,
Κουφάλια Θεσ/νίκης, Θεσσαλονίκη 1988, σελ. 69-72.
Εισαγωγή στο διαδίκτυο, επιμέλεια, παρουσίαση κειμένων
ΑΓΙΟΚΥΠΡΙΑΝΙΤΗΣ.
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Ο άνθρωπος, το υπέροχο αυτό θεόπλαστον ον, η κορωνίς της Δημιουργίας, είναι μία σύνθεσις ύλης και πνεύματος, σώματος και ψυχής. Η υπέρβασις και μετάβασίς του από τον υλικό προς τον άϋλο, από τον αισθητό προς τον υπεραισθητό κόσμο γίνεται με την δύναμι της ψυχής, τον νου. Θεμελιώδης πίστις της Εκκλησίας μας είναι ότι ο άνθρωπος αποτελεί εικόνα του Τριαδικού Θεού. Ο Τριαδικός Θεός είναι Νους (Πατήρ), Λόγος (Υιός) και Πνεύμα. Νους ο άναρχος τον Λόγον απορρήτως γεγένηκε, / και το θείον Πνεύμα, το ισοσθενές εκπεπόρευκε' / και διά τούτο Τριάδα ομοούσιον, / τον Δεσπότην των όλων Θεόν καταγγέλλομεν. (Τριαδικός κανών, ήχος δ'). Και ο άνθρωπος είναι τριαδική εικόνα του Θεού. Ο άνθρωπος είναι και αυτός νους, λόγος και πνεύμα. Σε αυτήν την τριαδική, από άπειρη θεία αγάπη κατασκευή του (κατ' εικόνα) και στην κατά χάριν θέωσι (καθ' ομοίωσιν) έγκειται το απεριόριστο μεγαλείο του. Από αυτό το μεγαλείο φαίνεται η ασύγκριτη διαφορά του ανθρώπου από τα ζώα. Η ψυχή εδώ είναι μία, διαιρείται κατά τους αγίους Πατέρες σε τρεις δυνάμεις ή σε τρία μέρη: στο λογιστικό, στο επιθυμητό και στο θυμοειδές. Όργανο με το οποίο ενεργοποιείται το λογιστικό είναι ο νους. Ερώτησε κάποιος έναν ερημίτη: - Γέροντα, τί είναι νους; Με χαρακτηριστική απλότητα ο γέροντας, είπε: - Να, άμα λείψει ο κυβερνήτης από ένα καράβι, τί λες; Θα καταντήση στο λιμάνι; Τα κύματα θα το σπάσουν. Έτσι και ο νους. Είναι κυβερνήτης. Κατά τον άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά <<νους>> λέγεται και η ενέργεια του νου που συνίσταται σε λογισμούς, κρίσεις, συλλογισμούς και νοήματα. Αλλά όμως δεν είναι ο ίδιος ο νους, αλλά ενέργειες του νου. Νους είναι και η δύναμις που ενεργεί αυτά, η οποία ονομάζεται και κ α ρ δ ί α στην Αγία Γραφή. Η οποία καρδία είναι η κυριώτερη από όλες τις άλλες δυνάμεις της ψυχής και από αυτή τη δύναμι χαρακτηρίζεται η ψυχή μας λογική>> (Λόγος περί προσευχής και καθαρότητος καρδίας, Φιλοκαλία, τόμ. Α', σ. 133, κεφ. γ'). Αλλά ο νους είναι και η ικανότης του νου για την ένωσί του και μέθεξι με τον Θεόν. Αλλού ονομάζεται ικανότης προς θέα ή θεωρία ή όρασι του Θεού. Είναι ακριβώς το ίδιο πράγμα. Το να βλέπει κανείς τον Θεό, είναι ένωσις με τον Θεόν. Να γιατί ο νους κατά την πατερική ορολογία ονομάζεται <<οφθαλμός της ψυχής>>, <<νοερός οφθαλμός>>, <<όμμα>> ή <<θεωρητικόν ή λογιστικόν>> μέρος της ψυχής. Είναι εικόνα του Θεού ο άνθρωπος, διότι έχει νου. Ο νους του ανθρώπου είναι ένας δημιουργικός παράγων κάθε λεγομένου έργου πολιτισμού. Αλλά είναι τραγικό όταν στον νου λείπει η γνωστική και διακριτική αίσθησις. Τυφλώνεται τότε, εξέρχεται εντελώς από τον εαυτό του (καθώς θα δούμε) και αποκτά απόλυτες σχέσεις με τα δημιουργήματα, με την κατ' αίσθησι φύσι των όντων, ενώ η ουσία του είναι νοερά. Κολυμπά σ' ένα πέλαγος οιήσεως και κενοδοξίας, παύει να είναι <<ενεργεία νους>> και γίνεται μόνον <<δυνάμει νους>>, δηλαδή, αλογοποιείται. Γίνεται σαν τους άψυχους ηλεκτρονικούς εγκεφάλους που κατασκευάζει, σαν τα πλαστικά λουλούδια χωρίς άρωμα, σαν τις τυφλές μηχανές του. <<Ο νους του ανθρώπου, κατά την έκφρασι συγχρόνου γέροντος ασκητού, ομοιάζει με ένα πετεινόν του ουρανού, άλλοτε υψιπετές και άλλοτε χαμερπές>>. Με τα ύψη της αναβάσεως και αναγωγής του νου αφ' ενός και με τις πτώσεις του στα κατώτερα μέρη της γης αφ' ετέρου, στα οποία κυλιέται ο νους διά της επενεργείας των παθών, ασχολούνται οι Φιλοκαλικοί άγιοι Πατέρες. Η αυτοσυγκέντρωσις ή <<συνέλιξις>> του νου όσων ανθρώπων ασχολούνται με την λεγόμενη <<γιόγκα>> των μη χριστιανικών ανατολικών θρησκειών, μπορεί να πραγματοποιείται, αλλά είναι άπρακτη και άκαρπη. Ο νους εκεί παραμένει στην μέθοδο. Μέχρις εδώ μπορεί να θεωρηθή σαν μια επαινετή, ανθρώπινη όμως και μόνο προσπάθεια, γι' αυτόν τον λόγο και εκ των προτέρων καταδικασμένη. Ο νους εκεί σταματά στη μέση του δρόμου <<από Ιερουσαλήμ εις Ιεριχώ>> και <<λησταίς περιπίπτων, οι και εκδύοντες αυτόν και πληγάς επιτεθέντες αφιέντες αυτόν ημιθανή τυγχάνοντα>>. Αυτό συμβαίνει, διότι εκεί ο νους δεν έχει αντικείμενο, αναζητεί έναν ανύπαρκτο φωτισμό, και πλανάται <<πλάνην οικτράν>>, αφού στην πραγματικότητα ενούται με δαιμονικόν πνεύμα, το οποίο κατορθώνει να παρουσιάζη το ψεύδος ως αλήθεια και την αλήθεια ως ψεύδος <<μετασχηματιζόμενον εις άγγελον φωτός>>. Εθεωρήσαμε λοιπόν αναγκαίο, το δεύτερο τεύχος των Φιλοκαλικών Σελίδων να το αφιερώσουμε στο μέγιστο αυτό θέμα. Θερμή παράκλησις προς τους αγαπητούς αδελφούς αναγνώστας να προσεύχωνται για την ευτέλειά μας, ο Κύριος να καθαρίζη και τον ιδικόν μας νου <<από παντός μολυσμού σαρκός και πνεύματος επιτελούντα αγιωσύνην εν φόβω Θεού>> (Β' Κορινθ. κεφ. ζ' 1).
( ε κ τ ο υ π ρ ο η γ ο ύ μ ε ν ο υ )
Παρηγόρησον, ω ψυχή μου, αρίστευσον/ως ο μέγας εν πατριάρχαις. ίνα κτήση πράξιν μετά γνώσεως, ίνα χρηματίσης νους ορών τον Θεόν, και φθάσης τον άδυτον γνόφον εν θεωρία και γένης μεγαλέμπορος. (Μ. Κανών - ωδή δ').
Τροπάριο εκφραστικό του νου εκείνου, ο οποίος απέκτησε την πρακτική αρετή με την γνώσι και με την μύησι στα υπέρ κατάληψιν μυστήρια της Αγίας Τριάδος και της Σοφίας του Θεού και γίνεται <<νους ορών τον Θεόν>>, δηλαδή θεός κατά χάριν και φθάνει στον άδυτο γνόφο της θεωρίας και της θέας της Τρισηλίου αυγής και δόξης.
Δεν μπορεί ο αγωνιστής να φθάση στην ευλογημένη κατάσταση της θεωρίας, αν πρώτα δεν περάση το στάδιο της πρακτικής. Ο Ησαϊας χρησιμοποιεί μία θαυμαστή παρομοίωσι. Παρομοιάζει τον νου με τον πατριάρχη Ιακώβ, την γυναίκα του Λεία με τους σωματικούς κόπους (με την πράξι ή την πρακτική αρετή), την γυναίκα του Ραχήλ με την θεωρία. Και λέγει:
<<...Αυτά, λοιπόν, συμβαίνουν στον άνθρωπο, που βρίσκεται ακόμα στην Μεσοποταμία για να κάνη με διάκρισι τους σωματικούς κόπους, διότι αυτοί αντιστέκονται στην έχθρα του διαβόλου με την ταπεινοφροσύνη... Αλλά δεν εγέννησε σ' αυτόν η Ραχήλ, έως ότου εγέννησε η Λεία όλα τα παιδιά της.
Ο λόγος αυτός υποδηλώνει ότι, εάν δεν κάνη ο άνθρωπος όλο το πρακτικό μέρος της αρετής, η αληθινή θεωρία δεν ελευθερώνεται σ' αυτόν. Η έννοια του λόγου αυτού είναι η εξής: Αν οι σωματικοί κόσμοι κυριαρχήσουν στις αισθήσεις και ελευθερωθούν οι αισθήσεις από τα πάθη για να μη δουλεύουν σ' αυτά, τότε η αληθινή θεωρία αποκαλύπτει τις δικές της δόξες στον νου.
<<Και ήσαν οι υιοί Λείας βοήθεια τω Ιακώβ, αλλ' ηγάπα τον Ιωσήφ υπέρ πάντας>>. Δηλαδή: και οι σωματικοί κόποι φυλάττουν τον άνθρωπο από τον εχθρό, αλλ' η αληθινή θεωρία ενώνει τον άνθρωπο με τον Θεό.
<<Αφού είδε ο Ιακώβ τον Ιωσήφ, ηθέλησε να φύγη στους γονείς του, επειδή είδε ότι εγεννήθη ο βασιλεύς των αδελφών του. Απερχόμενος, λοιπόν, εδέχθη την χαρά της ευλογίας του Θεού, ο οποίος του είπε ότι δεν θα ονομάζεται το όνομά σου Ιακώβ, αλλά Ισραήλ. Ιακώβ ωνομάσθηκε γιατι κατενίκησε τον εχθρό διάβολο.
Όταν αξιωθή και ο νους της ευλογίας και σώση τις αισθήσεις του, οι οποίες ήσαν στα χέρια του εχθρού και ελευθερωθούν χάριν αυτού, τότε μετονομάζεται Ισραήλ, δηλαδή <<νους ορών τον Θεόν>>. Διότι εάν φθάση ο νους να δη την δόξα της Θεότητος, τότε τον φοβάται ο εχθρός...>>. Γιατί τον φοβάται ο εχθρός διάβολος; Διότι τότε ο νους είναι ενωμένος με την Θεότητα.
Πράγματι. <<Όταν ο νους απαλλαγή από τις σωματικές και ψυχικές, φυσικές σχέσεις και κινήσεις του και αξιωθή να γίνη από <<νους δυνάμει>> <<νους ενεργεία>> (δηλαδή όταν ο νους προκόψη στο υπερφυσικό και πνευματικό), τότε, λοιπόν, επανέρχεται πάντοτε προς τον εαυτόν του και διά του εαυτού του προς την έννοια του Θεού ανεβαίνει...
Και, όταν περιλάμπεται και λάμπει από εκείνο το κάλλος, λησμονεί και αυτή την ίδια φύσι. Έτσι και το <<κατ' εικόνα>> και το <<καθ' ομοίωσιν>> ο νους αναλαμβάνει και διασώζει, όντας πραγματικός <<νους>>. Και διά του εαυτού του ενώνεται και συζή αμέσως και νοερώς με τον Θείον Νου, δηλαδή τον Θεό.
Αυτή είναι η εργασία και η κίνησις του νου που γίνεται σαν κύκλος (η κυκλική κίνησις)... η οποία και μόνη, τω ώντι, είναι απλανής και άπταιστη, διότι διέκοψε κάθε άλλη ορατή ή νοερά σχέσι. Είναι και άμεση και υπέρ νόησι ένωσις και υπέρ όρασι όρασις... Χρειάζεται όμως μεγάλη διάκρισις να μη ζητά κανείς τα του καιρού προ του καιρού, μήτε να αποβάλλη αυτά που κρατεί στα χέρια του και άλλα να φαντάζεται.
Διά τούτο φόβος υπάρχει όχι μικρός...>> (άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Φιλοκαλία τόμ. Δ', σελ. 266 ο'). Η θεωρία του Θεού ή η θέα του Θεού είναι και θέωσις του νου. Διότι, κατά τον άγιον Γρηγόριον <<ο γαρ νους εώρακε τούτο και πέπονθεν, ή δη τοιούτος και γέγονε>>. Δηλαδή αυτό που ο νους είδε, αυτό και έπαθε ή μάλιστα τέτοιος και έγινε.
Ο Αριστοτέλης ισχυρίζεται ότι ο νους γίνεται αυτό ακριβώς που νοεί και <<βάφεται>> και γίνεται τέτοιος (κατ' ενέργεια, όχι κατ' ουσίαν), ίδιος με εκείνα που βλέπει. Βλέπει ο νους -κατά τον όσιο Πέτρο τον Δαμασκηνό και τον θείον Κάλλιστο- τις τελειότητες του Θεού. Αλλοιώνεται ο νους και γίνεται τέτοιος <<κατ' ενέργειαν και Χάριν θείαν>> όποιες είναι και οι τελειότητες αυτές.
Δηλαδή από την θεία σοφία γίνεται και αυτός σοφός. Από την αγιότητα γίνεται και ο νους άγιος. Από την αγαθότητα αγαθός. Από την απλότητα απλούς. Από το θείο Φως, φωτεινός... <<Όθεν, πως είναι δυνατόν να μη χαίρη τότε -σημειώνει ο άγιος Νικόδημος- όταν βλέπη τον εαυτόν του ηλλοιωμένον κρείττονα αλλοίωσιν και εν μέσω των θνητών πλουτούντα την ευτυχίαν των αθανάτων;
Πώς είναι δυνατόν να μη αγάλλεται, όταν βλέπη τον εαυτόν του προς την του Θεού ομοίωσιν αναβαίνοντα; Και ή τον εαυτόν του υπό του Θεού αρπαζόμενον ή τον Θεόν αρπαζόμενον υπό του εαυτού του; Επειδή και η αγάπη έχει φυσικό ιδίωμα να κάμνη την καρδιά τέτοια, όπως είναι και το αγαπητό (αντικείμενον).
Πώς είναι δυνατόν τότε να μην ευφραίνεται ο αγαπών άνθρωπος διά τας θείας τελειότητας, όταν βλέπη την καρδιά του μεταμορφουμένη εις εκείνο, όπερ είναι ο αγαπητός του Θεός και να μη λέγη και αυτός ως ο Παύλος:
<<Ζω δε ουκ έτι εγώ, ζη δε εν εμοί Χριστός>>; Και πιο κάτω συμπληρώνει ο άγιος ότι η θεωρία του θείου εκείνου φωτός και του θεϊκού εκείνου κάλλους είναι η πιο γλυκειά και η πιο ποθητή από όλα τα άλλα προσόντα και τις τελειότητες του Θεού.
Είναι μάλιστα τόσον δυνατή ώστε να αυξάνη την αγάπη και τον παντοκρατορικό έρωτα και να διατρυπά με τόξα και βέλη ουράνια την καρδιά των εραστών. Η ένωσις και η συνάφεια του Θεού με τον εραστή νου, του αρχετύπου με την αγαπημένη εικόνα Του, του Κτίστου με το κτίσμα, γίνεται με μια αμοιβαία κίνησι.
Τόσον συγκαταβαίνει από το ύψος Του ο αγαπώμενος Θεός και ενούται και θεώνει και γεμίζει με Χάρες τον νου, όσον ανεβαίνει ο νους με την θεωρία και την προσευχή και την κάθαρσι και την πρακτική αρετή προς τον Κύριόν του.
( Σ υ ν ε χ ί ζ ε τ α ι )
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου