Ο ΘΕΣΜΟΣ ΤΩΝ ΓΕΡΟΝΤΩΝ (Α')

 

Αποσπασματικές αναρτήσεις από το βιβλίο του Πέτρου Μπότση
«Πατερικό της Όπτινα»,
β' έκδοση, Αθήνα 2006, σελ. 34-38.
«Στο βιβλίο αυτό, το «Πατερικό της Όπτινα», καταχωρήσαμε όσα στοιχεία διασώθηκαν, εκείνα που εμείς μπορέσαμε να βρούμε από τους βίους και τα κατορθώματα των οσίων εκείνων πατέρων. Η ύλη κατανεμήθηκε σε τέσσερα κεφάλαια ως εξής:
Στο Α' κεφάλαιο αναφερόμαστε στην ιστορία της Όπτινα και το θεσμό των γερόντων, όπως εγκαθιδρύθηκε στο μοναστήρι και τη σκήτη. Στο Β' κεφάλαιο παραθέτουμε τις βιογραφίες των δεκατεσσάρων στάρετς που έχουν ήδη ανακηρυχτεί άγιοι. Μολονότι, όπως προαναφέραμε, οι βιογραφίες των έξι από τους οσίους αυτούς έχουν κυκλοφορήσει ήδη στην ελληνική, τους συμπεριλάβαμε κι εκείνους με σύντομες περιλήψεις των βίων τους, γιατί φρονούμε πως χωρίς αυτούς δε θά' ταν ολοκληρωμένο το «Πατερικό».
Η σειρά με την οποία κατατάσσονται στο βιβλίο όλοι οι όσιοι, είναι χρονολογική κι όχι αξιολογική, αναφέρονται δηλαδή με τη σειρά προσέλευσης και διαμονής τους στο μοναστήρι. Θα πρέπει επίσης να σημειώσουμε πως, εκτός από τα βιβλία των έξι στάρετς που ήδη κυκλοφορούν στην ελληνική, για τους περισσότερους υπάρχουν πλήρεις και λεπτομερείς βιογραφίες (στη ρωσική ή στην αγγλική γλώσσα). Οι ανάγκες όμως κι ο σκοπός του βιβλίου αυτού μας περιορίζει στη σύντομη παρουσίασή τους. Στο ίδιο κεφάλαιο, σε παράρτημα, έχουμε παραθέσει τις σύντομες βιογραφίες πέντε άλλων οσίων στάρετς, των οποίων η αγιότητα δεν έχει ακόμα αναγνωριστεί από την Εκκλησία. Στο Γ' κεφάλαιο υπάρχουν οι βιογραφίες 19 οσίων και γερόντων που σχετίζονταν άμεσα με το μοναστήρι και τους γέροντες της Όπτινα.
Οι γέροντες αυτοί είτε προέρχονταν άμεσα από την Όπτινα κι αναγκάστηκαν για διάφορους λόγους ν' απομακρυνθούν απ' αυτήν, είτε ζούσαν σε κοντινά μοναστήρια κάτω από την απόλυτη καθοδήγηση των γερόντων. Αν και μερικές από τις βιογραφίες αυτές είναι πολύ σύντομες, θα συναντήσει κανείς περιστατικά θαυμαστά, γεμάτα δύναμη σημαντική. Στο Δ' Κεφάλαιο τέλος θεωρήσαμε σκόπιμο να παρουσιάσουμε έξι από τους σπουδαιότερους συγγραφείς που επηρεάστηκαν άμεσα από τους γέροντες της Όπτινα (Γκόγκολ, Ντοστογιέφσκυ, Τολστόϊ κλπ.). Αναφερόμαστε με συντομία στα βιογραφικά τους στοιχεία και δώσαμε περισσότερο χώρο και έμφαση στην παρουσίαση των περιστατικών εκείνων που φανερώνουν την καταλυτική σε πολλές περιπτώσεις επίδραση που είχε πάνω τους η συνάντηση κι η συναναστροφή τους με τους γέροντες.
Σε πολλούς από τους βίους των στάρετς ίσως να μη συναντήσει κανείς τη σοφία του κόσμου τούτου. Θα συναντήσει όμως, ακόμα και στην πιο σύντομη βιογραφία, την αύρα του Αγίου Πνεύματος, μια σοφία θεϊκή. Η χάρη του Θεού είναι ολοφάνερη και στους απλοϊκότερους των μοναχών, σ' αυτούς ίσως περισσότερο, γιατί «τα μωρά του κόσμου εξελέξατο ο Θεός ίνα τους σοφούς καταισχύνη». Το μοναστήρι της Όπτινα για έναν αιώνα, από το 1821 που επανιδρύθηκε ως το 1923 που το έκλεισαν οι μπολσεβίκοι, αναδείχτηκε σε ορμητήριο αναβάσεων πνευματικών. Με την επιρροή των μεγάλων μορφών των στάρετς, αυτών των ανυπέρβλητων καθοδηγητών των ψυχών, η Όπτινα έγινε φυτώριο αγίων, τόπος παραμυθίας, προσευχής και αγιότητας. Και όπως λέει ο Γκόγκολ, επίδρασή της δεν περιορίστηκε μόνο στους μοναχούς κι όσους εργάζονταν στο μοναστήρι και τη σκήτη.
Όλη η γύρω περιοχή είχε υποστεί την αγαθή επιρροή του σπουδαίου αυτού μοναστηριού. Είναι ευχάριστο και πολύ παρήγορο το γεγονός ότι στις μέρες μας, μετά από μερικές δεκαετίες σκληρής δοκιμασίας και ερήμωσης, στην Όπτινα άρχισαν πάλι να καλλιεργούνται τα θαυμαστά άνθη της ερήμου. Οι μοναχοί που ζουν σήμερα εκεί και που αγγίζουν ήδη τους εκατό, επιθυμούν κι ελπίζουν, όπως και όλοι μας, ν' αποκτήσει ξανά το άγιο αυτό μοναστήρι την παλιά της πνευματική δόξα και λαμπρότητα. Ν' αναστηθούν ξανά αναστήματα του μεγέθους των οσίων αυτών πατέρων, για να οικοδομήσουν τώρα την πίστη και την ευλάβεια στο δοκιμασμένο και βασανισμένο λαό».
Πέτρος Μπότσης - Ιανουάριος 2002.
(Απόσπασμα εκ του προλόγου).
Εισαγωγή στο διαδίκτυο, επιμέλεια, παρουσίαση
«ΑΓΙΟΚΥΠΡΙΑΝΙΤΗΣ».

ΠΕΤΡΟΥ ΜΠΟΤΣΗ: ΠΑΤΕΡΙΚΟ ΤΗΣ ΟΠΤΙΝΑ

3. Ο Θεσμός των Γερόντων (Β')

Ο θεσμός των «γερόντων», σημαίνει την προσωπική σχέση ανάμεσα στα πνευματικά παιδιά και τον εξομολόγο, τον γέροντα.
Η σχέση αυτή από τη μεριά των μαθητών εκφράζεται με απόλυτη υπακοή.
Με την εκκοπή όχι μόνο του θελήματός τους, αλλά και του τρόπου σκέψης, καθώς και με την ειλικρινή εξαγόρευση των λογισμών.
Από την πλευρά του γέροντα, που δεν είναι απλά ένας ηλικιωμένος μοναχός, αλλά κάποιος προχωρημένος και ώριμος πνευματικά,
με πλούσια εμπειρία, που έχει αγωνιστεί και προοδεύσει στην αρετή, η σχέση αυτή εκφράζεται
με τη φροντίδα και την επιμέλεια για την πνευματική οικοδομή των μαθητών.

Κι όλα αυτά γίνονται με αγάπη, με διάκριση και συγκατάβαση στις αδυναμίες τους. Ο γέροντας υποφέρει και προσεύχεται συνέχεια για την πνευματική προκοπή και τη σωτηρία των μαθητών του. Λειτουργεί κυρίως με το παράδειγμά του, σύμφωνα με τα λόγια της Αγίας Γραφής: «ο Ιησούς ήρξατο ποιείν τε και διδάσκειν (Πράξ. α' 1». Ο δρόμος αυτός της απόλυτης υπακοής σε γέροντα, με την έννοια της εσωτερικής σχέσης και καθοδήγησης, είναι οπωσδήποτε ο ασφαλέστερος, ο πιο σίγουρος, εκείνος που οδηγεί τον πρόθυμο μοναχό σύντομα στο σκοπό του, δηλαδή στη πνευματική του τελείωση.

Στη Ρωσία οι χαρισματούχοι εκείνοι γέροντες που αναδείχθηκαν ιδιαίτερα στο διακόνημα του πνευματικού καθοδηγητή, ήταν οι περίφημοι στάρετς. Στάρετς στη Ρωσία ονομάζουν εκείνο το μοναχό ή ιερομόναχο στον οποίο δεν εξομολογείται κάποιος μόνο τις αμαρτίες του, αλλά ουσιαστικά του παραδίδει ολόκληρο το είναι, τη θέληση και τη γνώμη του, την ψυχή του κοντολογίς, ώστε εκείνος, ο γέροντας, να την αναλάβει, να μορφώσει μέσα της το Χριστό και να την παραδώσει καθαρή και αγία σ' Εκείνον.

Έναν πάρα πολύ ωραίο ορισμό, μια εξήγηση περίπου του όρου αυτού, μας δίνει ο μεγάλος Ντοστογιέφσκυ: «Στάρετς είν' αυτός που απασχολεί την ψυχή μας και τη θέλησή μας κι επιβάλλει πάνω μας τη δική του ψυχή και θέληση. Έχοντας διαλέξει ένα στάρετς είναι σα να παραιτείσθε από τη θέλησή σας και να του την παραδίνετε μ' όλη σας την υπακοή, μ' όλη σας την υποταγή.

Εκείνος που μετανοεί, υποκύπτει εθελοντικά σ' αυτή τη δοκιμασία, αυτή τη σκληρή μαθητεία, με την ελπίδα πως ύστερα από ένα μακροχρόνιο στάδιο θα κατανικήσει τον εαυτό του, θα κυριαρχήσει πάνω σ' αυτόν τον ίδιο, για να φτάσει επιτέλους στην τέλεια ελευθερία, δηλαδή στην ελευθερία απέναντι στον εαυτό του, για ν' αποφύγει έτσι την μοίρα εκείνων που έζησαν ολόκληρη ζωή χωρίς να γνωρίσουν ποτέ τι είναι.

Αυτός ο θεσμός των στάρετς δεν είναι κάτι το θεωρητικό, μα μία πρακτική εφαρμογή χιλιόχρονη, που έρχεται από την Ανατολή... Η εξομολόγηση των πιστών στον στάρετς είναι αδιάκοπη, οι δεσμοί που ενώνουν αυτόν που εξομολογείται μ' εκείνον που δέχεται την εξομολόγηση, αδιάλυτοι... Το δοκιμασμένο και χιλιόχρονο αυτό μέσο ηθικής αναγέννησης βοηθά τον άνθρωπο να περάσει από τη σκλαβιά στην ελευθερία, να τον τελειοποιήσει» (Φ. Ντοστογιέφσκυ, «Αδελφοί Καραμάζωφ», εκδ. «ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΓΙΑ ΟΛΟΥΣ», σελ. 57-58. 

Στη νεότερη ιστορία της Ρωσικής Εκκλησίας αναβίωση του θεσμού των γερόντων (στάρετς), που είχε ξεκινήσει κατά το δέκατο τέταρτο αιώνα με τον όσιο Σέργιο του Ραντονέζ, τον αββά της Θηβαϊδας του Βορρά, έχουμε με τις μορφές του οσίου Σεραφείμ του Σάρωφ και κυρίως του οσίου Παϊσίου Βελιτσκόφσκυ. Ο τελευταίος, γέννημα της Πολτάβα της Νότιας Ρωσίας, μετά από μια μάλλον αρνητική εμπειρία που είχε στις εκκλησιαστικές σχολές και τα μοναστήρια της περιοχής του Κιέβου, επισκέφτηκε το Άγιο Όρος, όπου έμεινε και ασκήτεψε 24 χρόνια.

Εκεί ήρθε σ' επαφή με την ορθόδοξη παράδοση, την οποία μετά προσπάθησε να μεταφυτεύσει στα μοναστήρια που δημιούργησε στη Μολδαβία. Δίκαια ο όσιος Παϊσιος θεωρείται ως ο πρωταγωνιστής της πνευματικής αναγέννησης που δημιουργήθηκε στις παραδουνάβιες χώρες και τη Ρωσία είτε από τους άμεσους είτε από τους έμμεσους μαθητές του. Οι όσιοι Σεραφείμ και Παϊσιος λέγονταν «στάρετς» στη ρωσική. Ο θεσμός αυτός όμως οφείλει την αναβίωσή του στη Ρωσία κυρίως χάρη στο μοναστήρι και τη σκήτη της Όπτινα. 

Θα λέγαμε ότι από τότε ο όρος «στάρετς» φορτίστηκε με μια άλλη, μεγαλύτερη σημασία. Η επωνυμία του στάρετς δε δινόταν στον καθένα, αδιάκριτα, αλλά μόνο σ' εκείνους από τους γέροντες που διακρίνονταν για την αγία ζωή τους κι είχαν ορατά πάνω τους τα χαρίσματα του Αγίου Πνεύματος. «Σαν προετοιμασία για το λόγο του στάρτσεβο (θεσμού των γερόντων - στάρετς), απόλυτα απαραίτητες ήταν η τελεία αποταγή από τον κόσμο, η μακροχρόνια άσκηση της υπακοής μέχρι και την παραμικρή λεπτομέρεια, βία διηνεκής για εγκράτεια και σιωπή μέσα στην ησυχία, η παρακολούθηση και συχνή εξαγόρευση όλων των κινήσεων της καρδιάς, η τέλεια εμπιστοσύνη στον πνευματικό πατέρα, η αδιάλειπτος προσευχή, η σύμμετρος μελέτη της Αγίας Γραφής και των θεοπνεύστων πατέρων.

Σπάνιες, σπανιώτατες είναι οι περιπτώσεις ενός στάρετς που δε μεγάλωσε σαν μαθητής κάποιου διακριτικού γέροντα. Γι' αυτό κατά κανόνα οι στάρετς, όπως της σκήτης της Όπτινα, προέρχονταν από μικρές ομάδες ησυχαστών που ζούσαν μια πολύ «πυκνωμένη» πνευματική ζωή με στενή εξάρτηση από τον εκάστοτε «στάρετς», παρά από τα κοινοβιακά μονστήρια... Ολόκληρη η ζωή ενός στάρετς γίνεται αδιάλειπτος προσευχή και μεσιτεία προς το Θεό για τα πνευματικά του τέκνα με τη στενή έννοια, αλλά και για όλο τον κόσμο.

Η συνεχής αναστροφή με τον πονεμένο κόσμο όλων των κοινωνικών τάξεων απαιτούσε ιδιαίτερα μεγάλη υπομονή και ψυχική αντοχή, αλλά και ισχυρή αυτοπειθαρχία». Μέσα από την πνευματική αυτή διαδικασία ο στάρετς αποκτά την εμπειρία της θείας αλήθειας και τη χάρη της πνευματικής πατρότητας, να καθοδηγεί άλλους δηλαδή στο δρόμο του Θεού. Ο στάρετς δεν περιορίζεται στο να προσφέρει ηθικές οδηγίες ή κανόνες ζωής στα πνευματικά του παιδιά. Μαζί τους συνάπτει μια προσωπική σχέση.

( Σ υ ν ε χ ί ζ ε τ α ι )

Εισαγωγή στο διαδίκτυο, επιμέλεια, παρουσίαση
ΑΓΙΟΚΥΠΡΙΑΝΙΤΗΣ.
Αποσπασματικές αναρτήσεις από το βιβλίο του Πέτρου Μπότση:
«Πατερικό της Όπτινα», β' έκδοση,
Αθήνα 2006, σελ. 34-38.