Ο ΑΓΙΟΣ ΚΟΣΜΑΣ Ο ΑΙΤΩΛΟΣ - Η ΒΑΚΤΗΡΙΑ ΤΩΝ ΣΚΛΑΒΩΝ, ΤΟ ΚΑΥΧΗΜΑ ΤΩΝ ΑΙΤΩΛΩΝ 1714 - 1779 (ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ)

Αποσπασματικές αναρτήσεις εκ του βιβλίου
του ιερομονάχου Κωνσταντίνου Β. Τριανταφύλλου:
«Ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός - Η Βακτηρία των Σκλάβων, το Καύχημα των Αιτωλών»
εκδόσεις  «Μικρά Ζύμη», Ιούνιος 2003, σελ. 13-25.
Εισαγωγή στο διαδίκτυο, επιμέλεια, παρουσίαση κειμένου
«ΑΓΙΟΚΥΠΡΙΑΝΙΤΗΣ»

«Ωδαίς ευφημήσωμεν…» δηλαδή, άσματα και ύμνους εγκωμιαστικούς θα μεταχειριστούμε για τον ένδοξο μεταξύ των χορών των Μαρτύρων· διότι έτσι αρμόζει στους θυσιάζοντας την ζωή τους για τον Χριστό, αλλά και στους ασκητάς, όπως είναι ο άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός ο αείμνηστος, ο άξιος να εξυμνήται.
Σήμερα συγκεντρωθήκαμε στην αξιοσέβαστη μνήμη του, διότι μοιράζει θεραπείες σ' αυτούς που πλησιάζουν με πίστι (και ευλάβεια), επειδή έχει θάρρος προς τον Χριστό, αφού είναι Ισαπόστολος. Μ' αυτά τα εγκωμιαστικά λόγια εξυμνεί ο υμνογράφος Σάπφειρος Χριστοδουλίδης τον διδάσκαλό του, τον εν Αγίοις ιερομάρτυρα και ισαπόστολο Κοσμά τον Αιτωλό, του οποίου ο βίος και η πολιτεία του συνεπαίρει κάθε ορθόδοξο χριστιανό.
Ο βίος και η πολιτεία του αφ' ενός, αλλά και αφ' ετέρου, επειδή είμαι ένας ελάχιστος και ταπεινός συντοπίτης του, με ώθησαν να ασχοληθώ μ' Αυτόν τον μέγα εθναπόστολο του Ελληνορθοδόξου έθνους μας. Τον μικρόν στο ανάστημα, αλλά μεγάλο στο πνευματικό παράστημα, τον γέροντα στην ηλικία, αλλά γερό στύλο της Ορθοδοξίας, τον εκ μικρού χωρίου καταγόμενον, αλλά νυν εις μεγάλον τόπον, δηλαδή, εν Παραδείσω ευρισκόμενον, «τον μέγα εν ταίς πράξεσι και πολύς εν», τον εξ Αιτωλίας ωρμόμενον, εν Αγίω Όρει εγκαταβιώσαντα, την σκλαβωμένη Ρωμιοσύνη περιοδεύσαντα, τον Χριστόν κηρύξαντα, τον «το ποθούμενον» προφητεύσαντα, τον ιερούς Ναούς και σχολεία ανοικοδομήσαντα, τον επιστολάς αποστείλαντα, τον αμαρτωλούς συγχωρήσαντα, τον θαύματα ποιήσαντα, τον πάντας διδάξαντα, τον πεπλανημένους και αλλαξοπιστήσαντας επισυνάξαντα.
Τον εν Βορείω Ηπείρω μαρτυρήσαντα και επωνομασθέντα υπό της ορθοδόξου Εκκλησίας μας Ιερομάρτυρα, Ισαπόστολο και Εθναπόστολο. Στο ανά χείρας βιβλίο είναι καταγεγραμμένες οι τρεις περιοδείες του, οι οχτώ διδαχές του, οι δώδεκα επιστολές του και διακόσιες εξήκοντα πέντε (συν δώδεκα, όρα σελίς 266) προφητείες του. Ακόμη δε, μνημονεύουμε το Μαρτυρολόγιό του, την υπό του Οικουμενικού Πατριαρχείου πράξι περί της εις Άγιον ανακήρυξί του και τα περί της ευρέσεως των ιερών Λειψάνων του, έτι δε την ασματική Ακολουθία του εσπερινού και όρθρου, τον παρακλητικό κανόνα, τους χαιρετισμούς και τροπάρια επί τη μετακομιδή εξ Αλβανίας εις Θέρμον τμήματος τιμίου λειψάνουτου Αγίου.
Επί πλέον, αφ' ενός δημοσιεύουμε για πρώτη φορά την ιστορία της ιεράς Μονής του αγίου Κοσμά τόσον στον τόπον του Μαρτυρίου του όσον και στον τόπον καταγωγής του, και αφ' ετέρου παραθέτουμε τους πόνους του Αγίου μας, διότι δυστυχώς από τις πράξεις μας ο πατροΚοσμάς πονά και έχει παράπονα. (Απόσπασμα εκ του προλόγου του βιβλίου).

Ι.Κ.Τ.

O AΓΙΟΣ ΚΟΣΜΑΣ Ο ΑΙΤΩΛΟΣ

Η ΒΑΚΤΗΡΙΑ ΤΩΝ ΣΚΛΑΒΩΝ

ΤΟ ΚΑΥΧΗΜΑ ΤΩΝ ΑΙΤΩΛΩΝ

«Αιτωλίας τον γόνον και Ελλάδος το καύχημα» ψάλλει η Εκκλησία μας, εξυμνώντας μέσω αυτού του τροπαρίου τον εν αγίοις Πατέρα ημών τον ιερομάρτυρα Κοσμά τον Αιτωλόν, τον επωνομαζόμενον Ισαπόστολο. Όχι μόνον Ισαπόστολος επωνομάζεται ο άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, αλλά είναι ένας εκ των ολίγων Αγίων που η Ορθόδοξος Ανατολική Εκκλησία μας αφ’ ενός μεν τον εξύμνησε με αρκετά απολυτίκια (όρα σελ. 357-361), αφ’ ετέρου δε του έδωσε πολλούς τίτλους και επωνυμίες όπως: Νεομάρτυς, ιερομάρτυς, οσιο-ιερομάρτυς, εθνο-ιερομάρτυς, ιεραπόστολος, εθναπόστολος, διδαχαπόστολος χρισταπόστολος, προφηταπόστολος και εθνομάρτυς.
Ακόμη δε, μεγάλες προσωπικότητες της συγχρόνου Εκκλησίας μας τον ονομάζουν άλλοι μέγα διδάχο, άλλοι αγιορείτη και φιλοθεϊτη, άλλοι ασκητή και φωτιστή του γένους μας, άλλοι Άγιο των σκλάβων, άλλοι πολιούχο των βαλκανίων και άλλοι – η μάλλον όλοι – πατρο-Κοσμά. Ως πατρο-Κοσμάς είναι γνωστός στον απλοικό άνθρωπο, στον απλοικό πιστό, στον ταπεινό χριστιανό· ως πατρο-Κοσμάς είναι γνωστός όχι μόνο στην Αιτωλία και σ’ όλη την Ελλάδα, αλλά και έξω από τα σύνορα της πατρίδος μας.
Έχουμε την γνώμη ότι ο άγιος Κοσμάς είναι πολιούχος όλης της Ορθοδοξίας, είναι για όλους τους Ορθοδόξους ο δικός μας Άγιος. Η μόνη διαφορά της σχέσεως του Αγίου με τους κατά τόπους πιστούς είναι ότι για όλους είναι ο δικός μας Άγιος, ο βοηθός, ο καθοδηγητής, ενώ ειδικά για μας τους Αιτωλούς είναι ο συντοπίτης Άγιός μας.
Ο ιερομάρτυς Κοσμάς, γεννήθηκε το 1714 στο χωριό Μέγα Δένδρον της Αιτωλίας, εξ ου και επωνομάσθη - επωνομάζεται Αιτωλός. Το Μέγα Δένδρον και συγκεκριμένα το σπίτι, όπου εγεννήθη και μεγάλωσε ο πατρο-Κοσμάς, του οποίου υπάρχουν μέχρι σήμερα τα χαλάσματα διαστάσεων 5x6 μέτρων και ύψους 0,50 έως 0,70 εκατοστών του μέτρου και ο περιβάλλων χώρος, απέχει από την πλατεία της κωμοπόλεως του Θέρμου Τριχωνίας Αιτωλοακαρνανίας 3 χιλιόμετρα.
Η γραφική κωμόπολις του Θέρμου, μαζί με τα τρία παραδοσιακά και γραφικά χωριά, Μέγα Δένδρον, Μάνδρα και Ταξιάρχης, συναποτελούσαν μέχρι το 1986 την ιστορική κοινότητα, τον μετέπειτα εύμορφον Δήμο Θέρμου. Το 1998 ο Δήμος Θέρμου διηυρύνθη· συμπεριέλαβε σχεδόν όλα τα χωριά της ορεινής Τριχωνίδος – της αρχιερατικής περιφερείας Παμφίας.
Γεννήθηκε λοιπόν, ο Άγιός μας, στο Μέγα Δένδρο της επαρχίας Αποκούρου. «Η πατρίδα μου, έλεγε ο ίδιος, η ψεύτικη, η γήινη και ματαία, είναι από του αγίου Άρτης και από την επαρχίαν Απόκουρο» (όρα Διδαχή Α΄ σελίς 81). (Τότε η ορεινή - ανατολική περιοχή της επαρχίας Τριχωνίδος ελέγετο Απόκουρο και υπαγόταν διοικητικώς μεν, στην Ναύπακτο, εκκλησιαστικώς δε, στην ενιαία Μητρόπολι Ναυπάκτου και Άρτης). Tο κοσμικό του όνομα ήτο Κώνστας, δηλαδή, Κωνσταντίνος. Είχε ακόμη ένα μεγαλύτερο αδελφό, τον ιερομόναχο Χρύσανθο που διετέλεσε Σχολάρχης στην Νάξο.
Ο μεν πατέρας του ελέγετο Δημήτριος και εξασκούσε το επάγγελμα του ανυφαντή, ο δε πατέρας της μητέρας του, καταγόταν από την Σκόδρα της Αλβανίας και ήτο μυλωνάς. Από το όνομα και το επάγγελμα του πατρός συνήθιζαν τότε να ονομάζεται όλη η οικογένεια. Τοιουτοτρόπως ο πατρο-Κοσμάς ήτο ο Κώνστας Δημητρίου η Ανυφαντής. Η οικογένεια Δημητρίου, δηλαδή, οι γονείς του –ευσεβείς ορθόδοξοι χριστιανοί – καταγόταν από τα Γραμμενοχώρια της Ηπείρου. Λόγω των τουρκικών πιέσεων οι γονείς του αυτοεξορίσθησαν κατ' αρχάς στην Σκουληκαριάν της Άρτης και το 1700 μετώκησαν στο Απόκουρο. Στο Μέγα Δένδρο τότε, είχαν την έδρα τους οι τουρκικές τοπικές αρχές και για τον «φόβον των ιουδαίων» εγκατεστάθησαν στο γειτονικό χωριό Ταξιάρχης, όπου εγεννήθη ο Χρύσανθος. Λίγο αργότερα, όταν έγιναν γνωστοί από την υφαντική τους τέχνη, μετεκόμισαν στο Μέγα Δένδρο, το οποίο είχε τότε περί τις τετρακόσιες οικογένειες.
Εδώ, δηλαδή, στο Μέγα Δένδρον, εγεννήθη και ηνδρώθη ο δεύτερος υιός της οικογενείας, ο μετέπειτα ελευθερωτής των σκλάβων. Αυτό είναι γνωστό «τοις πάσι» και είναι αποδεκτό απ’ όλους τους κατοίκους της Αιτωλίας. Όμως, επειδή κατά καιρούς λέγονται και γράφονται διάφορα ανήκουστα και ανιστόρητα γεγονότα, ότι ο πατρο-Κοσμάς δεν εγεννήθη στο Μέγα Δένδρο αλλά στο διπλανό χωριό Ταξιάρχη, θα καταθέσωμεν σ’ αυτό το σημείο δύο μαρτυρίες γνωστών ατόμων εν ζωή της περιοχής Θέρμου Αιτωλίας.
Η πρώτη μαρτυρία του αξιοτίμου Βασιλείου Μπέσσα, πολιτικού μηχανικού, κατοίκου Αγίας Σοφίας Θέρμου έχει ως εξής: Η οικογένειά μου – μας εξομολογήθηκε ταπεινά ο κ. Βασίλειος Μπέσσας– είναι μία από τις πιο παλαιές οικογένειες της περιοχής μας, και καταγόμαστε από τα Ιωάννινα... Μετά την αποτυχημένη επανάστασι του Μητροπολίτου Λαρίσης Διονυσίου φιλοσόφου (11-9-1612) του επωνομαζομένου «Σκυλοσόφου» τρία αδέλφια (πρόγονοί μου) έφυγαν από τα Ιωάννινα και ήλθαν στην δυτική Ρούμελη, δηλαδή, στα μέρη μας. Ο ένας αδελφός εγκαταστάθη στο Βραχώρι (Αγρίνιο), ο έτερος στις Φυτείες Ξηρομέρου, και ο τρίτος στην Μόκιστα (Αγία Σοφία) Αιτωλίας. Ο εν τη Αγία Σοφία εγκατασταθείς Μπέσσας και οι απόγονοί του ησχολήθησαν με την κτηνοτροφία και είχαν χειμερινά καταλύματα στην θέσι Καλτίμια – στο σημείο που έχει σήμερα μανδρί ο Χρήστος Ντελόπουλος.

Κατά παράδοσι της οικογενείας μου, τον πατρο-Κοσμά, οι πρόγονοί μου, τον αποκαλούσαν ΜεγαλοΔενδρίτη, διότι τον γνώριζαν, αφού εκεί στα Καλτίμια, τα οποία απέχουν από το Μέγα Δένδρον 3-4 χιλιόμετρα, αρκετές φορές τους επισκέφθηκε, για να προμηθευθή γάλα, όταν ήτο μικρός, και για να τους πη «λόγον αγαθόν» όταν αργότερα ως ιερομόναχος περιόδευε την Αιτωλία.
Η δευτέρα μαρτυρία των μακαριστών πια αδελφών Σπυριδούλας και Θεοδώρας Παπαβασιλείου (ανεπαύθησαν το 2010 και 2011 αντίστοιχα), κατοίκων Θέρμου Αιτωλίας είναι η εξής: Εμείς – με πολύ αγάπη μας κατέθεσαν– καταγόμαστε από τον Ταξιάρχην. Ο παππούς μας μετά την αποτίναξι του τουρκικού ζυγού, μετοίκησε από τον Ταξιάρχη στο Θέρμο, όπου έκτισε κοντά στην πηγή (όπως όλοι γνωρίζουμε) το καφενείο που είχε ο αδελφός μας ο Αθανάσιος. Απ’ αυτό το καφενείο έχουμε την κτητορική επιγραφή με ημερομηνία 1842. Ο πέμπτος πρόγονός μας κατ’ ευθείαν γραμμή εξ αίματος, ο πατήρ Βασίλειος Παπαβασιλείου ήταν εφημέριος στον Ταξιάρχη.
Ο αείμνηστος παπα-Βασίλης και η μακαρίτισσα πρεσβυτέρα του Βαρβάρα, κατά τους υπολογισμούς μας έζησαν τον 18ον αιώνα· ίσως γεννήθηκαν στο μέσον του 18ου αιώνος, δηλαδή, το 1750 περίπου. Άρα γνώριζαν τον πατρο-Κοσμά, τους γονείς του και τον αδελφό του Χρύσανθο. Ποτέ λοιπόν, δεν ηκούσαμε τόσον από τους γονείς μας, όσον και από τους παππούδες και γιαγιάδες μας να μνημονεύουν τούτο, δηλαδή, ότι ο πατρο-Κοσμάς εγεννήθη στον Ταξιάρχην· τουναντίον αποδεχόταν το Μέγα Δένδρον ως τόπο γεννήσεως του Αγίου μας.
Ακόμη, την ίδια άποψι έχουν και όλα τα κοντινά και μακρυνά εξαδέλφια μας της οικογενείας Παπαδογιάννη. Μόνο ένας συγγενής μας –εξάδελφός μας 6ου βαθμού εξ αίματος εκ πλαγίου– διέδιδε και ισχυριζόταν ότι ο πατρο-Κοσμάς εγεννήθη στον Ταξιάρχη. Τούτο όμως έπραττε για να διαφημίζη το χωριό μας τον Ταξιάρχη, διότι ήθελε να καυχιέται για την καταγωγή του… Ο Θεός να τον αναπαύη! Επομένως η άποψις ότι τον πατρο-Κοσμά τον διεκδικούν δύο χωριά, δηλαδή, το Μέγα Δένδρο και ο Ταξιάρχης δεν ευσταθεί. Είναι λοιπόν αποδεκτό απ’ όλους τους Αιτωλούς και φυσικά απ’ όλους τους Ταξιαρχιώτες ότι ο πατρο-Κοσμάς εγεννήθη και ηνδρώθη στο Μέγα Δένδρο.
Τούτο μας το μαρτυρούν και το επιβεβαιώνουν τα ερείπια της πατρικής του οικίας, τα οποία υπάρχουν μέχρι σήμερα στο Μέγα Δένδρο, άτινα είναι προσκυνηματικός τόπος για όλο το ευσεβές πλήρωμα της ορθοδόξου Εκκλησίας μας. Ακόμη η άποψις ότι η οικογένεια του πατρο-Κοσμά έχει σχέσι με το χωριό Εσωχώριο Ευρυτανίας, από την λέξι «Εσωχωρίτης» που γράφει ο αδελφός του Αγίου, ο Χρύσανθος, δεν βρίσκει υποστηρικτές. (Γράφει ο Χρύσανθος στην διαθήκη του: Ο εν Ιερομονάχοις ελάχιστος διδάσκαλος Ναξίας Χρύσανθος, Εσωχωρίτης εκ της επαρχίας Ναυπάκτου και Άρτης του καλουμένου Απόκουρο εκ χωρίου Ταξιάρχης). Αν δεχθούμε ότι το «Εσωχωρίτης» σημαίνει-υποδηλώνει εκείνον που κατάγεται από το χωριό Εσωχώριο Ευρυτανίας, τότε γιατί στην ίδια πρότασι της διαθήκης του ο Χρύσανθος μνημονεύει το χωριό Ταξιάρχης;
Επομένως εδώ το «Εσωχωρίτης» σημαίνει τον καταγόμενον από μία περιοχή, εν προκειμένω το Απόκουρο, που βρίσκεται στην εσωχώρα - ενδοχώρα. Επί πλέον το «Εσωχωρίτης» δεν έχει σχέσι με την πλατεία του Μεγάλου Δένδρου, η οποία μέχρι τα μέσα του 20ου αιώνος ελέγετο «Μεσοχώρι», αφού ο Χρύσανθος ως άνθρωπος μορφωμένος –ήτο διδάσκαλος– δεν θα έκαμνε αυτό το σφάλμα, δηλαδή, μέσα σε μία πρότασι να δήλωνε ότι κατάγεται εκ δύο χωριών, το Μέγα Δένδρο και τον Ταξιάρχη. Και αν καταγόταν από το Μέγα Δένδρο, δεν θα δήλωνε ως τόπο καταγωγής του ένα σημείο, μία γειτονιά και εν προκειμένω την πλατεία του χωριού.
Επομένως ο μεν Χρύσανθος εγεννήθη στον Ταξιάρχη ο δε πατροΚοσμάς ως νεώτερος αδελφός στο Μέγα Δένδρο, διότι όπως προαναφέραμε, η οικογένειά τους, όταν ήλθε στο Απόκουρο εγκαταστάθη στον Ταξιάρχην και κατόπιν μετώκησε στο Μέγα Δένδρο. Από εδώ λοιπόν, δηλαδή, από το Μέγα Δένδρον όπου ζούσε και μεγάλωνε, με την άδεια των γονέων του επισκεπτόταν στα εφηβικά του χρόνια τα μοναστήρια της περιοχής, απ' όπου αντλούσε δύναμι για το μεγάλο δρόμο της ζωής του, που σχεδίαζε να ξεκινήση. Και φυσικά δεν άργησε. Όταν έγινε 20 ετών περίπου εγκατέλειψε τον αργαλειό και την υφαντική τέχνη και πήγε στην Σιγδίτσα της Παρνασσίδος, όπου υπήρχε σχολείον και κατόπιν στην Σχολήν της ιεράς Μονής Αγίας Παρασκευής της Γούβας στα Βραγγιανά των Αγράφων, η οποία ήτο έργο και κόποι του συμπατριώτη του αγίου Ευγενίου (Γιαννούλη) του προ καιρού αποθανόντος, όπου εμαθήτευσε στα εκεί υπάρχοντα σχολεία, (για οκτώ χρόνια, κατά τον νυν εφημέριο των Βραγγιανών πατέρα Παναγιώτη Τσιώλη) κοντά στους διδασκάλους ιεροδιάκονο Γεράσιμο Λίτσικα και ιεροδιάκονο Ανανία, τον καλούμενον Δερβισιάνο αντίστοιχα.
Αφού έμαθε γραφή και ανάγνωσι, έγινε στην συνέχεια δάσκαλος στο σχολείο της Λομποτινάς Κραββάρων (σημερινή Ανω Χώρα) της Ναυπακτίας, κατόπιν στον Ταξιάρχην και μετά στο Μέγα Δένδρο. Όταν έγινε 29 ετών, εγκατέλειψε την πατρίδα του και μετέβη στο Άγιον Όρος. Μετέβη να συνεχίση τις σπουδές του, μαζί με αρκετούς συμπατριώτες του στο μεγάλην φήμην έχον Σχολείον της ιεράς Μονής Βατοπαιδίου της γνωστής Αθωνιάδος, η οποία ιδρύθη τον Δεκέμβριο του 1749 με πρωτοβουλία του Οικουμενικού πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Κυρίλλου του Ε΄, ως «Βατοπεδινή Σχολή» και μετωνομάσθη το 1753 «Αθωνιάς Ακαδημία».
Εκεί εξωπλίσθη άριστα, θεολογικώς, φιλοσοφικώς, και φιλολογικώς από τους μεγάλους διδασκάλους του Γένους. Από τον Παναγιώτη Παλαμά εδιδάχθη την Φιλολογίαν, από τον εκ Ζακύνθου πολυμαθή σχολάρχην Ευγένιον Βούλγαριν, όστις είχε σπουδάσει στην Ιταλίαν την Φυσικήν και Φιλοσοφίαν, τις Φυσικές Επιστήμες, και από τον εκ Μετσόβου Νικόλαον Τζαρτζούλιον, όστις εσχολάρχησε εκεί μετά τον Βούλγαριν, την Φιλοσοφίαν - Λογικήν. Ακόμη δάσκαλός του υπήρξε και ο Νεόφυτος Καυσοκαλυβίτης.

Εισαγωγή στο διαδίκτυο, επιμέλεια, παρουσίαση κειμένου

«ΑΓΙΟΚΥΠΡΙΑΝΙΤΗΣ»

Αποσπασματικές αναρτήσεις εκ του βιβλίου

του ιερομονάχου Κωνσταντίνου Β. Τριανταφύλλου:

«Ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός - Η Βακτηρία των Σκλάβων, το Καύχημα των Αιτωλών»

εκδόσεις «Μικρά Ζύμη», Ιούνιος 2003, σελ. 13-25.