ΤΑ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ ΤΗΣ ΔΑΚΡΥΣΜΕΝΗΣ ΑΘΗΝΑΣ ΤΟΥ 1922

Πένθος, θλίψη και διάθεση για φυγή προς τα εμπρός

Ιωάννης Β. Δασκαρόλης, Αρθρογράφος
Ιστορικός – Διδάκτωρ Σύγχρονης Ιστορίας του Πανεπιστημίου Νεάπολις Πάφου

Το πλαίσιο της επικαιρότητας

Τα Χριστούγεννα του 1922 βρήκαν την Αθήνα να προσπαθεί μάταια να βρει ένα στήριγμα να συνέλθει από το σοκ της Μικρασιατικής Καταστροφής του Σεπτεμβρίου που είχε προηγηθεί. Τα νέα της επικαιρότητας ήταν το ένα χειρότερο από το άλλο. Οι διαπραγματεύσεις στη Λοζάνη είχαν τελματώσει λόγω των αξιώσεων των Τούρκων για αποζημιώσεις και ο Κεμάλ ξιφουλκούσε με δηλώσεις του για επανάληψη των εχθροπραξιών εναντίον της Ελλάδας ώστε να προστατέψει τα δικαιώματα της Τουρκίας στην περιοχή. Η ζοφερή πραγματικότητα των προσφύγων και της ελλαδικής κοινωνίας που τους δέχθηκε έδειχνε να παγιώνεται, καθώς την τελευταία εβδομάδα του Δεκεμβρίου οριστικοποιήθηκε στη Λοζάνη η ανταλλαγή των πληθυσμών. Οι γηγενείς δέχθηκαν και αυτοί ένα ακόμη χτύπημα με τον θάνατο του εξόριστου Κωνσταντίνου στο Παλέρμο από συγκοπή, του Κωνσταντίνου που ακόμη λάτρευε ένα σεβαστό κομμάτι του Ελληνισμού παρά την Καταστροφή που είχε επέλθει επί των ημερών του.1 Η κατάσταση στην Ελλάδα εκτός από άθλια έμοιαζε και μη αναστρέψιμη. Σύμφωνα με την επίκαιρη μαρτυρία του Γιώργου Θεοτοκά η όψη της Αθήνας χτυπημένης από την Μικρασιατική Καταστροφή ήταν αποκρουστική. «Η Αθήνα βρωμούσε ολούθε την αρρώστια, την πείνα, τη φανταρίλα το μπαρούτι…».[…] «Ο λαός τα είχε χάσει δεν ήξερε τι του γινότανε, και πάλευε ορμέφυτα, μονάχα για ψωμί και νερό. Νερό να πιεί. Για πλύσιμο ούτε λόγος δεν γινότανε». […] «Γυναίκες γεννούσανε, άρρωστοι βογγούσανε και ξεψυχούσανε, απάνω στα πεζοδρόμια των πιο κεντρικών δρόμων, μες σε μια ακαθαρσία απερίγραπτη».2 Συνεχώς νέοι κατάλογοι με νεκρούς στρατιώτες της στρατιάς Μικράς Ασίας δημοσιεύονταν στις εφημερίδες τρεις μήνες μετά την κατάρρευση του μετώπου (!) και κάθε αθηναϊκό σπίτι είχε ένα λόγο να πενθεί, είτε έχοντας νεκρό, είτε αγνοούμενο, είτε τραυματία κάποιον δικό της ή κάποιο συγγενή της ή κάποιο φίλο ή τέλος ένα γείτονα. Οι εφημερίδες ανακοίνωναν συνεχώς την επιβολή νέων σκληρών οριζόντιων φόρων που επέβαλλε η στρατιωτική κυβέρνηση Γονατά για να εξισορροπήσει την δημοσιονομική κατάσταση. Ανακοινώνονταν συνεχώς ανατιμήσεις σε όλους της τομείς της οικονομικής δραστηριότητας ( τρόφιμα και είδη πρώτης ανάγκης, οινόπνευμα, αλιεία, τέλη ταχυδρομείων, σιδηροδρομικά εισιτήρια κτλ.) και το εθνικό και κοινωνικό μέλλον μοιάζει για όλους πιο ζοφερό από ποτέ.

Η αγορά

Το κέντρο των Αθηνών θύμιζε περισσότερο προσφυγικό καταυλισμό παρά την καρδιά μιας ευρωπαϊκής πρωτεύουσας. Παραδοσιακά η παραμονή των Χριστουγέννων για του Αθηναίους ήταν μια ημέρα γιορτινή με όλους τους πολίτες αδιακρίτως οικονομικής τάξης, να περιφέρονται στην κεντρική αγορά της πόλης ώστε να εξασφαλίσουν την αφθονία του χριστουγεννιάτικου τραπεζιού. Τα Χριστούγεννα του 1922 όμως ήταν σαφώς πολύ διαφορετικά, καθώς πλανιόταν στους δρόμους μια γενική κατήφεια που δεν μπορεί να κατανικηθεί από την φυσική θέληση όλων να προχωρήσουν με τις ζωές τους. Όλα τα καταστήματα δεν είχαν στολίσει τις προθήκες τους κα τα προϊόντα τους, οι καταστηματάρχες δεν είχαν κουράγιο να διαλαλήσουν την πραμάτεια τους, μια υπόκωφη σιγή επικρατούσε και το μόνο σημάδι που υποδείκνυε γιορτινή ημέρα ήταν η κοσμοσυρροή και η σχετική αφθονία τροφίμων σε σχέση με τις καθημερινές.3 Στην αγορά όμως υπήρχαν και σοβαρές ελλείψεις σε ψάρια, πουλερικά και αυγά, ενώ τα λαχανικά και οι πατάτες ήταν χαμηλής ποιότητας και αρκετά ακριβά. Το μόνο που ήταν υπεραρκετό και σε χαμηλές τιμές ήταν το κρέας κάθε είδους που είχε πλημμυρίσει τους πάγκους των καταστημάτων τροφίμων. Οι τιμές όλων των τροφίμων ήταν υψηλότερες ακόμη και από την περίοδο του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, ενώ η ποιότητα του πωλούμενου άρτου παρέμενε κακή όπως ήταν κατά τη διάρκεια όλης της τελευταίας πενταετίας.4 Τα καταστήματα δεν είχαν φωταγωγήσει τις βιτρίνες τους λόγω σχετικής διαταγής της κυβέρνησης για λόγους οικονομίας στην ενέργεια και το σκοτάδι της αγοράς και των εμπορικών της δρόμων έμοιαζε περισσότερο με πένθιμο παρά με κατανυκτικό. Ακόμη και τα παιδιά που έλεγαν τα κάλαντα, τα τραγουδούσαν μελαγχολικά, σχεδόν ψιθυριστά,5 και το οικονομικό τους κίνητρο ήταν, ειδικά για τα προσφυγόπουλα, καθαρά ζήτημα επιβίωσης! Η εμφάνιση του χιονιού στους δρόμους των Αθηνών δεν έφτιαξε το κέφι των κατοίκων της καθώς το πετρέλαιο είχε ακριβύνει και βρισκόταν σε έλλειψη ενώ η πλειοψηφία των Αθηναίων πάλευε να ζεσταθεί ανάβοντας το τζάκι. Ακόμα πιο δραματική η κατάσταση για τους πρόσφυγες καθώς πολλοί εξ αυτών βρίσκονταν εντελώς εκτεθειμένοι στο κρύο.

Οι ιδιώτες, παιδικά δώρα για τα προσφυγόπουλα και διασκεδάσεις

Πολλοί ιδιώτες δεν γιόρτασαν τις ονομαστικές τους γιορτές και δεν δέχθηκαν επισκέψεις στα σπίτια τους καθώς είχαν πένθος. Κομμάτι του τραγικού σκηνικού ήταν και οι ανάπηροι πολέμου που εμφανίστηκαν δυναμικά στο προσκήνιο διεκδικώντας πόρους από το κράτος για την συντήρησή τους.6 Επίσης πολλοί διαμαρτύρονταν με επιστολές τους στις εφημερίδες για την αδιαφορία της κοινωνίας απέναντί τους, αλλά και για την απαξίωση που αντιμετώπιζαν από τους εισπράκτορες και τους άλλους επιβάτες στα μέσα μαζικής μεταφοράς. Αυτές οι πρώτες βολές ήταν μόνο το προανάκρουσμα του ισχυρού κοινωνικού κινήματος των Παλαιών Πολεμιστών που στα πρώτα του μεσοπολεμικά βήματα συνδέθηκε με το ΚΚΕ.7 Καθώς τα Χριστούγεννα είναι διαχρονικά η γιορτή των παιδιών, η εφημερίδα ΕΜΠΡΟΣ πήρε την πρωτοβουλία να συγκεντρώσει 1000 παιχνίδια για τα προσφυγόπουλα του Πόντου ζητώντας από τα παιδιά των γηγενών να δώσουν από ένα παιχνίδι τους.8 Η πρωτοβουλία αυτή βρήκε μεγάλη ανταπόκριση και πολύ σύντομα στα γραφεία της εφημερίδας μαζεύτηκαν πολύ περισσότερα παιχνίδια από αυτά που ζητήθηκαν αρχικά και ξεκίνησε η διανομή τους. Η βασική διασκέδαση των Αθηναίων της εποχής παρέμεναν οι κινηματογράφοι και οι θεατρικές παραστάσεις, καθώς τα εισιτήρια τους είχαν πολύ χαμηλή τιμή. Όλες οι θεατρικές αίθουσες είχαν τρεις παραστάσεις την ημέρα και ήταν ασφυκτικά γεμάτες, ενώ κατέγραφαν μια σαφή υπεροχή σε εισιτήρια από τους κινηματογράφους που βρίσκονταν σε κρίση. Στην πνευματική κίνηση της Αθήνας κορυφαία θέση είχε ο φιλολογικός όμιλος Παρνασσός όπου οι διαλέξεις του προσέλκυαν τους ταγούς της πνευματικής πρωτοπορίας όχι μόνο της πρωτεύουσας αλλά όλης της Χώρας. Άλλη αγαπημένη ασχολία των Αθηναίων στις ημέρες των Χριστουγέννων ήταν η χαρτοπαιξία σε λέσχες, αλλά κατεξοχήν η κυβεία (δηλ. ζάρια, το αποκαλούμενο ως τις μέρες μας και μπαρμπούτι) που ήταν απαγορευμένη από τις αρχές. Πολλοί Αθηναίοι έπαιζαν ζάρια σε κρυφές καταπακτές των χαρτοπαικτικών λεσχών, αλλά τα σημεία είχαν επισημανθεί από τις Αρχές που συνέλαβαν όσους έπαιζαν, ενώ κατάσχεσαν και τα έπιπλα των λεσχών.

Ένας Βασιλιάς σε απομόνωση χωρίς επισκέπτες

Η Επαναστατική Κυβέρνηση σε αναζήτηση τρόπου για την μονιμοποίησή της

Ο Βασιλιάς Γεώργιος Β΄ δέχθηκε ψύχραιμα το πένθιμο νέο του θανάτου του πατέρα του, ενώ ζήτησε από την κυβέρνηση την μεταφορά του στην Αθήνα για να ταφεί στο Τατόι, αίτημα που δεν έγινε δεκτό. Ο Γεώργιος Βρισκόταν πρακτικά σε μια απομόνωση από την Επανάσταση του 1922 και είναι χαρακτηριστικό ότι την ημέρα των Χριστουγέννων δεν είχε ούτε ένα επισκέπτη!9Ακόμη χειρότερα για τον ίδιο, όλοι οι υπασπιστές του ήταν πρόσωπα που μισούσαν φανερά τόσο τον ίδιο όσο και τον θεσμό που εκπροσωπεί και είχαν οριστεί απευθείας από την Επανάσταση. Πρακτικά το περιβάλλον αυτό είχε απαγορεύσει κάθε επαφή του Γεώργιου με τους πολιτικούς ηγέτες του αντιβενιζελισμού με τους οποίους βρισκόταν σε μυστική επαφή μέσω τρίτων. Επίσης ο Γεώργιος δεν είχε επισκέψεις ούτε από τους πρέσβεις των Μεγάλων Δυνάμεων καθώς είχαν διακοπεί οι διπλωματικές σχέσεις της Ελλάδας με Αγγλία και Γαλλία μετά την εκτέλεση των Έξι. Αλλά και ο ίδιος, μάλλον λόγω ιδιοσυγκρασίας, δεν αντιδρούσε στην απομόνωση που του έχει επιβληθεί, αλλά την δεχόταν παθητικά ως κάτι αναπόφευκτο. Η Στρατιωτική Κυβέρνηση συνέχιζε τις εκκαθαρίσεις, απολύσεις και τακτοποιήσεις σε όλο τον δημόσιο τομέα, ενώ την επομένη των Χριστουγέννων ανακοίνωσε την ίδρυση των Συνδέσμων Εθνικής Σωτηρίας σε όλη την Ελλάδα,10 σε μια προσπάθεια να αποκτήσει και κομματική διάσταση εξοβελίζοντας τα υπόλοιπα κόμματα που βρίσκονταν σε διάλυση. Ο Πλαστήρας ως αρχηγός της Επανάστασης επισκέφθηκε νοσοκομεία στην Αθήνα για να διαπιστώσει τις συνθήκες νοσηλείας που πρόσφεραν μένοντας ικανοποιημένος.

Απελπισία και ανάγκη όλων για μια ανάσα ζωής

Η Ελλάδα κατέβηκε στον τάφο της τον Σεπτέμβριο του 1922 και τα Χριστούγεννα του ίδιου έτους απείχαν μόνο τρεις μήνες από την μεγαλύτερη καταστροφή του σύγχρονου Ελληνισμού. Η Μεγάλη Ιδέα είχε συντριβεί, οι πρόσφυγες συνωστίζονταν στους δρόμους των Αθηνών σε άθλια κατάσταση, υπενθυμίζοντας συνεχώς με την παρουσία τους τι είχε συμβεί και βαραίνοντας καταθλιπτικά την ατμόσφαιρα της πρωτεύουσας. Τα Χριστούγεννα στην Αθήνα του 1922 ακροβατούσαν μεταξύ απελπισίας και της αγωνιώδους ανάγκης των πολιτών για μια ανάσα μέσα σε μια πνιγηρή και αποπνικτική ατμόσφαιρα.

Πηγές:

Γεωργής Γιώργος, «Η Ελλάς θα σωθεί – Η υποδοχή της συνθήκης της Λοζάνης από τον Κυπριακό Τύπο», στο: Λωζάννη 1923 (διαχρονικές προσεγγίσεις και εκτιμήσεις), επιμ. Γιώργος Γεωργής, Χρήστος Κυριακίδης, Χαράλαμπος Χαραλάμπους, Καστανιώτη, Αθήνα 2017.

Δασκαρόλης Ιωάννης Β., «Το βρώμικο ψωμί»: η σιτοδεία στην Ελλάδα από τον Εθνικό Διχασμό στη Μικρασιατική Καταστροφή (1916-1992) από το συλλογικό «κ΄η Ανατολή του αιμάτου σιντριβάνι» Μικρασιατική εκστρατεία 1919-1922, Γκοβόστης, Αθήνα 2022.

Θεοτοκάς Γιώργος, Αργώ, Τόμος Α΄, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 2015.

Μακρής Αλέξανδρος, «Οι κήρυκες της ιδέας του έθνους». Παλαιοί-Πολεμιστές, ανάπηροι και θύματα πολέμου στην Ελλάδα (1912-1940), διδακτορική διατριβή ΕΚΠΑ, Αθήνα 2021

Εφημερίδες: ΕΜΠΡΟΣ, ΕΣΤΙΑ, Πρωτεύουσα, ΣΚΡΙΠ.

1 Μετά τον θάνατό του στο Παλέρμο της Ιταλίας υπήρξαν πολλά υμνητικά δημοσιεύματα για τον ίδιο τόσο στην Ελλάδα αλλά και στην Κύπρο, βλ. Γιώργος Γεωργής, «Η Ελλάς θα σωθεί – Η υποδοχή της συνθήκης της Λοζάνης από τον Κυπριακό Τύπο», στο: Λωζάννη 1923 (διαχρονικές προσεγγίσεις και εκτιμήσεις), επιμ. Γιώργος Γεωργής, Χρήστος Κυριακίδης, Χαράλαμπος Χαραλάμπους, Καστανιώτη, Αθήνα 2017, σ. 168-172.

2 Γιώργος Θεοτοκάς, Αργώ, Τόμος Α΄, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 2015, σ. 182.

3 ΕΜΠΡΟΣ, 25.12.1922.

4 Ιωάννης Β. Δασκαρόλης, «Το βρώμικο ψωμί»: η σιτοδεία στην Ελλάδα από τον Εθνικό Διχασμό στη Μικρασιατική Καταστροφή (1916-1992) από το συλλογικό «κ΄η Ανατολή του αιμάτου σιντριβάνι» Μικρασιατική εκστρατεία 1919-1922, Γκοβόστης, Αθήνα 2022.

5 ΣΚΡΙΠ, 25.12.1922.

6 Πρωτεύουσα, 30.12.1922.

7 Αλέξανδρος Μακρής, «Οι κήρυκες της ιδέας του έθνους». Παλαιοί-Πολεμιστές, ανάπηροι και θύματα πολέμου στην Ελλάδα (1912-1940), διδακτορική διατριβή ΕΚΠΑ, Αθήνα 2021, σελ. 396-413.

8 ΕΜΠΡΟΣ, 22.12.1922.

9 Πρωτεύουσα, 25.12.1922.

10 Εστία 25,12.1922.

*Αναδημοσίευση εκ του ιστολογίου <<Huffpost>> της 25.12.2022. Επιμέλεια, παρουσίαση ημετέρα.