1. Ο ΑΛΛΟΣ ΡΗΓΑΣ ΒΕΛΕΣΤΙΝΛΗΣ

Ο Ρήγας σηματοδοτεί το τέλος μιας περιόδου, κατά την οποία οι Έλληνες αναζητούσαν την ανεξαρτησία τους στηριζόμενοι πρωτίστ ως στις ξένες δυνάμεις, και την απαρχή μιας νέας, όπου προετοιμάζουν μια ανεξάρτητη πολιτειακή τάξη, στηριγμένοι στις δικές τους δυνάμεις – οι ξένες δυνάμεις και ιδεολογίες νοούνται μόνον ως αρωγοί. Αυτή η εποχή θα ολοκληρωθεί με τη Φιλική Εταιρεία και την Επανάσταση: είναι η εποχή της «παλιγγενεσίας».

του Γιώργου Καραμπελιά

από το βιβλίο του 1821, Η Δυναμική της Παλιγγενεσίας

Ο Βελεστινλής αποτελεί μια πρωτεϊκή μορφή: Συγγραφέας ρομαντικών διηγημάτων και στιχουργημάτων, έργων επιστημονικής εκλαΐκευσης και αρχαιογνωσίας, εκδότης χαρτών, χρησμολογικών κειμένων και βιβλίων στρατιωτικής τακτικής, συγγραφέας του μόνου επαναστατικού «προγράμ­ματος», που θα διατυπωθεί από τους υπόδουλους Έλληνες, ποιητής, τραγουδιστής και μουσικός, οργανωτής και αδάμαστος επαναστάτης. Αποτέλεσε τη στιγμή μιας σύνθεσης χωρίς προηγούμενο, η οποία, δυστυχώς, δεν θα επαναληφθεί στη συνέχεια[1]. Σκέψη και δράση, συναίσθημα και λόγος, Ανατολή και Δύση, αρχαιότητα και Βυζάντιο, νεωτερικότητα και παράδοση, λόγιο και λαϊκό στοιχείο.

Γεννήθηκε στο Βελεστίνο της Θεσσαλίας, μάλλον στα 1757, και διδάχτηκε τα πρώτα μαθήματα στο σχολείο της Ζαγοράς. Γύρω στα 1773-1774, έφυγε για την Πόλη όπου έγινε(;) γραμματέας του Αλέξανδρου Υψηλάντη και, το 1786, τον συναντάμε γραμματέα του βοεβόδα Μπρανκοβάνου, στο Βουκουρέστι όπου σχετίστηκε με τον δημοτικιστή αρχιδικαστή Δημητράκη Καταρτζή. Παράλληλα, κατείχε μεγάλο κτήμα και υποστατικά στη Βλάσκα, ασχολήθηκε με την αγροτική παραγωγή και το εμπόριο και δίδαξε πιθανώς στην «Ακαδημία» του Βουκουρεστίου[2].

Στα 1790, και ενώ συνεχίζεται ο πόλεμος, βρέθηκε στη Βιέννη όπου εκδίδει τα πρώτα του βιβλία: Το Σχολεῖον τῶν ντελικάτων ἐραστών – διηγήματα, μεταφρασμένα από το έργο του Ρετίφ Ντε λα Μπρε­τόν, όπου υμνείται ήδη η φυσική ισότητα: «Ἡ ἀλη­θινή εὐγένεια εἶναι φυτεμένη εἰς τὸ ὑποκεί­μενον τοῦ ἀνθρώπου καὶ ὄχι εἰς τοὺς ματαίους τίτλους τῶν προπατόρων»[3]. Το δεύτερο έργο του ήταν το Φυσικῆς Ἀπάνθισμα[4]– στο προοίμιο του οποίου παραθέτει τη φράση του φον Χάλλερ (A. von Haller, 1708-1777), «Ὅ­ποι­ος ἐ­λεύ­θε­ρα συλ­λο­γᾶται, συλ­λο­γᾶ­ται κα­λὰ»[5]. Τέλος, εκδίδει, ανώνυμα, σε πρώτη έκδοση τους Χρησμούς του Ιερώνυμου Αγαθάγγελου, του Θεόκλητου Πολυείδη[6], που «προφήτευαν» την απελευθέρωση των Ελλήνων με τη βοήθεια «του ξανθού γένους.

Τότε θα συνάψει και τις σχέσεις του με έναν πυρήνα νεαρών που θα αποτελέσει τη μαγιά της μεταγενέστερης «επαναστατικής οργάνωσης». Αυτός ο πυρήνας –με έδρα το «πατάρι» του τυπογραφείου Μπαουμάιστερ-Πουλίων στον οποίο μετείχαν οι αδελφοί Μαρκίδες Πούλιοι, ο Καρατζάς, ο Ψαλίδας, ο Γεώργιος Βεντότης κ.ά.– άρχισε να εκδίδει και το μοναδικό δημοσιογραφικό όργανο του ελληνικού κόσμου, τη δισεβδομαδιαία Εφημερίδα.

Η διεύρυνση των οριζόντων

Ο Ρήγας, βρίσκεται και πάλι στη Βιέννη μεταξύ Αυγούστου του 1796 και Δεκεμβρίου του 1797. Η ομάδα του 1790 έχει διευρυνθεί: Κατ’ αρχάς όσοι τον ακολούθησαν στην οδό του μαρτυρίου: ο Χιώτης έμπορος, Ευστράτιος Αργέντης, 31 ετών, ο Γιαννιώτης γιατρός, Δημήτριος Νικολίδης, 32 ετών, οι Καστοριανοί αδελφοί, Παναγιώτης και Ιωάννης Εμμανουήλ –λογιστής, 22, και φοιτητής ιατρικής, 24 ετών –, ο Χίος, Αντώνιος Κορωνιός, 27 χρονών, ο Θεοχάρης Τουρούντζιας από τη Σιάτιστα, 22 ετών, ο Ιωάννης Καρατζάς από τη Λευκωσία, 31 χρονών, όλοι Οθωμανοί υπήκοοι. Οι Αυστριακοί υπήκοοι, Γεώργιος Θεοχάρης, 39 ετών, Γεώργιος και Πούμπλιος Πούλιος, γύρω στα 30, και Φίλιππος Πέτροβιτς, μόλις 17 δεν παραδόθηκαν στους Τούρκους﮲ ο γιατρός Γεώργιος Σακελλάριος, εκδότης και ποιητής, κρύφτηκε στο πανεπιστημιακό νοσοκομείο της Βιέννης ﮲ ο Κυρίτζης Πολύζος συνελήφθη στο Ιάσιο και ο Χριστόφορος Περραιβός, γαλλικής υπηκοότητας, 24 χρονών, αφέθηκε ελεύθερος.

Ανάλογη διεύρυνση χαρακτηρίζει το εκδοτικό του πρόγραμμα: Ο Ἠθικός Τρίπους περιλάμβανε Τα Ὀλύμπια,του Μεταστάζιο (P. Metastasio), τη Βοσκοπούλα τῶν Ἄλπεων, του Μαρμοντέλ (J. Fr. Marmon­tel), τον Πρῶτο ναύτη, του Γκέσνερ (J. M. Ges­ner). έργα εμμέσως πατριωτικά [7]. Το επτάτομο ιστορικό μυθιστόρημα του αββά Μπαρτελεμύ, Ἡ Πε­ρι­ή­γη­σις τοῦ νέ­ου Ἀ­να­χάρ­σι­δος εἰς τὴν Ἑλ­λά­δα[8], αφετηρία του νεώτερου φιλελληνισμού, άρχισε να μεταφράζεται από τον Σακελλάριο, τον Βεντότη και τον Ρήγα[9]. Η μετάφραση αυτή αποτελούσε ανατρεπτικό εγχείρημα, όπως γράφει στην αναφορά του στον Αυτοκράτορα ο υπουργός Αστυνομίας Πέργκεν (Pergen) : ««Αν και το βιβλίον Ταξείδια του Αναχάρσιδος εις την γαλλικήν και εις την γερμανικήν δεν είναι απηγορευμένον» η ελληνική μετάφραση σκοπεύει να εξεγείρεο το πνεύμα της ελευθερίας. «Δια τούτο έδωκα εντολήν να κατάσχουν όλα τα ήδη τυπωμένα ή ακόμη τυπούμενα μέρη του»[10].

Παράλληλα, ο Ρήγας επεξεργάζεται και τυπώνει τη Νέα Χάρτα τῆς Βλαχίας, τη Γενικὴ Χάρτα τῆς Μολδαβίας και προπαντός τη Μεγάλη Χάρτα τῆς Ἑλ­λά­δος,σε δώδεκα φύλλα, με πρώτη την «Επιπεδογραφία της Κωνσταντινουπόλεως». «Το μεγαλόπνοο αυτό έργο, ερχόταν να δείξη παραστατικώτατα… στον Ελληνισμό “τι έχασε, τι έχει, τι του πρέπει”»[11]. Τέλος, τυπώνει μια χαλκογραφία του Αλεξάνδρου, πλαισιωμένη με σκηνές μαχών, και ιστορικό υπόμνημα.

Ο επαναστατικός πυρετός

Η επαναστατική Προκήρυξη, η διακήρυξη των δικαιωμάτων, το «Σύνταγμα» («Νέα πολιτικὴ Διοίκησις… ») και ο Θούριος[12] τυπώθηκαν, τον Οκτώβριο του 1797, στο τυπογραφείο των Πουλίων, σε 3.000 αντίτυπα. Την Προκήρυξιν ακολουθούν τα Δίκαια τοῦ Ανθρώπου καὶ τοῦ Πολίτου και το Σύνταγμα, από 124 άρθρα. Το τελευταίο έργο του, που κατέστρεψαν ολοσχερώς οι Αυστριακοί, περιλάμβανε Το Στρα­τιω­­τικὸν Ἐγκόλπιον, τη Δημοκρατικὴν Κατήχησιν και δύο επαναστατικά άσματα, τα οποία ο Ρήγας ισχυρίζεται πως του είχε στείλει ο Λαυρέντιος Αλίανδρος από την Πρέβεζα: Ο Ὕμνος πατριωτικός, και το Τὶ καρτερεῖτε φίλοι καὶ ἀδελφοὶ.

Καθώς η προέλαση του Βοναπάρτη γεννά την προσδοκία μιας εκστρατείας προς Ανατολάς, οι Επτανήσιοι υποδέχονται σύσσωμοι τον στρατηγό Ζαντιλί, αποστέλλει στην Τεργέστη τρία κιβώτια με έντυπα για τον Αντώνιο Κορωνιό, και τελικό παραλήπτη τον οπλαρχηγό Λαυρέντιο Αλίανδρο, στη γαλλοκρατούμενη Πρέβεζα, και ακολουθεί ο ίδιος, μαζί με τον Περραιβό. Όμως, το περιεχόμενο των κιβωτίων αποκαλύπτεται από τον Δημήτριο Οικονόμου, εταίρο του Κορωνιού, και ο Ρήγας με τον Περραιβό συλλαμβάνονται στην Τεργέστη και, τελικώς, μαζί με τον Κορωνιό, μεταφέρονται στη Βιέννη, όπου ολοκληρώνεται η ανάκριση. Διαβάζουμε την ανακεφαλαίωσή της, από τον αυτοκρατορικό Σύμβουλο Ρέννερ (J. B. Renner):

«Ο Ρήγας Βελεστινλής, ωμολόγησε, ότι κατά την ενταύθα διαμονή του: [ ] δ΄) Ομολογεί, ότι πάντοτε επεθύμει την απελευθέρωσιν της Ελλάδος από του τουρκικού ζυγού και ότι μετά την σωτηρίαν της ψυχής του έχει ως πρώτον πόθον να ίδη εκδιωκομένους τους Τούρκους… ε΄) Ομολογεί, ότι εις την ενταύθα συνημμένην όλως δημοκρατικήν Προπαιδείαν μετά των εν υπό ελληνικών ιδεών διαπνεομένων δύο ασμά­των, παρακινείται ο λαός εις αποστασίαν, ότι ταύτα έλαβε προς αντιγραφήν παρά του εν Πρεβέζη Έλληνος του καλουμένου Λαυρεντίου Αλιάνδρου. ζ΄) Είχε την απόφασιν να μεταβή εις την χερσόνησον του Μωρέως, προς τους… Έλληνας στασιαστάς, τους Μανιάτας, να ελευθερώση όλην την χερσόνησον διά της βίας. Μετά δε να εισβάλη εις την Ήπειρον, να (τους) συνενώση μετά των άλλων Ελλήνων στασιαστών, των καλου­μένων Κακοσουλιωτών, να προχωρήση προς Ανατολάς και ν’ απελευθερώση τας τουρκικάς επαρχίας Μακεδονίαν, Αλβανίαν, την κυρίως Ελλάδα, κατόπιν δε τας λοιπάς, και να εισαγάγη απανταχού το γαλλικόν πολίτευμα… άπαντες οι Έλληνες είνε ωπλισμένοι, είνε δε πρόχειρα χρήματα εκ πλουσίων μονών. η΄) Τέλος ο Ρήγας ανεχώρησεν εντεύθεν επί μόνη τη προθέσει όπως διενεργήση επανάστασιν εν Ελλάδι[13].

Οι Αυστριακοί, έστειλαν τους οκτώ κρατούμενους στο Βελιγράδι με αυστηρές οδηγίες και στις 10 Μαΐου παραδόθηκαν στον καϊμακάμη του Βελιγραδίου, όπου και στραγγαλίστηκαν, στις 13/24 Ιουνίου 1798.

Από το «ξανθό γένος» στον Βοναπάρτη

Το 1751, γράφτηκαν από τον αρχιμανδρίτηΘεόκλητο Πολυειδή οι Χρησμοὶ τοῦ Ἀγαθάγγελου, που κυκλοφορούσαν ευρύτατα σε χειρόγραφη μορφή και τυπώθηκανστη Βιέννη το 1790 από τον Ρήγα[14]. Ωστόσο, η έκδοση των Χρησμών απουσιάζει σκανδαλωδώς από πρόσφατες εκδόσεις των Απάντων. Επιμελητής μάλιστα της μίας έκδοσης, ενώ αναφέρεται σε αυτή το 1998,την αποσιωπά εντελώς το 2000[15]! Και όμως, τι το φυσικότερο; Η Αικατερίνη το 1790 ήταν ακόμα προστάτιδα των Ελλήνων και του Διαφωτισμού και μόνο οι Ναπολεόντειοι Πόλεμοι θα μεταβάλουν το κλίμα και η Ρωσία θα ταχθεί, πρόσκαιρα, υπέρ της «ακεραιότητας» της οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Οι ελπίδες των Ελλήνων προσανατολίζονται προς τη Γαλλία και εμπνέονται από τα πολιτικά και κοι­νωνικά κηρύγματα της Επανάστασης.

Μετά την «απελευθέρωση» των Ιονίων, ο Ρήγας προσπαθεί να έλθει σε επαφή με τον Ναπολέοντα[16] ενώ ανάλογη είναι και η εξέλιξη στους προσανατολισμούς της Εφημερίδας. Στις 14 Αυγούστου δημοσιεύει έκθεση του Βοναπάρτη η οποία αναφέρεται στην υποδοχή των Κερκυραίων στους Γάλλους και στον απεσταλμένο του μπέη της Μάνης, που ήρθε να προσκαλέσει τα γαλλικά καράβια στη Μάνη[17], ενώ ο Μαρτελάος, στον «Ύμνο προς τη Γαλλία», μελετά ήδη την ελευθερία που ανασταίνεται από τα κόκαλα των Ελλήνων: «Ὅθεν εἶσθε τῶν Ἑλλήνων / Παλαιὰ ἀνδρειωμένα/ Κόκκαλα ἐσκορπισμένα / Λάβετε τώρα πνοὴν [ ]/Ἥρωας ὁ Βοναπάρτης / τὴν Ἑλλάδα ν’ ἀναστήσει.» Τελικώς όμως, ο Ναπολέων θα κατευθυνθεί στην Αίγυπτο, προς μεγίστη απογοή­τευση των απεσταλμένων του στη Μάνη, Νικολού και Δήμου Στεφανόπολι[18].

Η ιδεολογική του συγκρότηση

Όταν, το καλοκαίρι του 1797, οι εξελίξεις επιταχύνονται με την εμφάνιση των γαλλικών στρατευμάτων στα Επτάνησα, ο Ρήγας στρέφεται πλέον στην προετοιμασία της επανάστασης στην Ελλάδα. Εξάλλου, η «οργάνωσή» του στη Βιέννη, αλλά και οι επαφές του στην Τεργέστη και την Πρέβεζα –την πύλη του Σουλίου– είναι αποκλειστικά «ελληνοκεντρικές». Έως το φθινόπωρο του 1797, θα μεταφράσει εσπευσμένα τη γαλλική «Διακήρυξη των Δικαιωμάτων…» και το «Σύνταγμα» του 1793, «πρὸς χάριν τοῦ ἑλληνικοῦ ἔθνους». Επειδή δε έχει συνείδηση του προβλήματος που θέτει μια απλή μεταφορά του γαλλικού πρωτοτύπου, υποστηρίζει πως «μόνον τον τύπον θέλει να παραλάβη εξ αυτού, θα συντάξη δε άλλο, κατά το ελληνικόν πνεύμα, και θα τυπώση 70.000 αντίτυπα»[19]:

Στη σκέψη του υπάρχουν δύο σταθερές, η απελευθέρωση όλων των λαών και η συγκρότηση της Ελληνικής Δημοκρατίας. Στην Επαναστατική Προκήρυξη αναφέρεται στον «λαὸ ἀπόγονο τῶν Ἑλλή­νων, ὁποῦ κατοικεῖ τὴν Ῥούμελην, τὴν Μ. Ἀσίαν, τὰς Μεσογείους Νήσους» αλλά και σε όσους «στενάζουν ὑπὸ τὴν (Ὀθωμανικὴν) τυραννίαν». Και στον Ὕμνο πατριωτικό, εκκινά από το γενικό πλαίσιο [«Ὅλα τὰ ἔθνη πολεμοῦν / καὶ στοὺς Τυράννους τους ὁρμοῦν»], και καταλήγει στην «επαναστατική συγκεκριμενοποίηση»:

«Ὅποιος λοιπὸν εἶναι καλός,/ κι ὀρθόδοξος χριστιανός,
μὲ τ’ ἅρματα στὸ χέρι,/ ἄς δράμῃ σὰν ξεφτέρι,
τὸ Γένος του νὰ σώσῃ/
Σταυρός, ἡ πίστις καὶ καρδιά,/ δουφέκια καὶ καλὰ σπαθιά/,
γκρεμίζουν Τυραννίαν,/ τιμοῦν Ἐλευθερίαν,
ὁπ’ ἔδωκεν ὁ Πλάστης/ στὸ δουνιὰ, μπρὲ παιδιὰ!»
«Ἀρβανιτιὰ καὶ ἡ Τουρκιὰ / χάνει καὶ νοῦν καὶ μυελὰ.[ ].»

Δεν πρόκειται πλέον για γενικές εκκλήσεις σε όλους τους λα­ούς που στενάζουν κάτω από την οθωμανική φτέρνα (ανάμεσά τους Τούρκοι και Αρβανίτες) αλλά για συγκεκριμένη επαναστατική δράση ενάντια στην «Αρβανιτιά» και την «Τουρκιά». Στη συνέχεια απαριθμεί, έναν προς έναν, τους καπεταναίους που πολεμούν με το όπλο στο χέρι, αρχίζοντας από τον Μπότσαρη – τους Μπουκουβαλαίους, τον Δράκο, τον Καραΐσκο, τον Κολοκοτρώνη κ.ά. «(Διὲς τὸν Κολοκοτρώνη /Πόσους ἐχθροὺς σκοτώνει!»). Και ακολουθεί η απαραίτητη αναφορά στον Αλέξανδρο και τον Λεωνίδα:

Ὁ Λεωνίδας ποῦ νὰ ζῇ / μὲ τοὺς τρακόσιους του μαζὶ,
νὰ ἰδῇ τὸν Σπαρτιάτη/ πῶς ρίχνεται σὰν ἄτι.
τρώει, πατεῖ, ξεσχίζει/ τὴν Τουρκιά, μπρὲ παιδιά!![20]
Τέλος στο τρίτο άσμα, «Τὶ καρτερεῖτε φίλοι καὶ αδελφοὶ», απευθύνεται ονομαστικά στους Ελλαδίτες, Ρουμελιώτες, Σουλιώτες, Αιγαιοπελαγίτες, Υδραίους, Ψαριανούς, Σπετσιώτες, Μοραΐτες, Μανιάτες, Κρητικούς, Σφακιανούς: «Πίστιν, πατρίδα ἐλευθερώσωμεν/ καὶ τοὺς τυράννους ὅλους σκοτώσωμεν./Νὰ ζῇ, νὰ ζῇ καὶ τρὶς νὰ ζῇ/ πίστις, πατρὶς καὶ τὸ Γένος (ιε΄)»[21].

Ο Ρήγας, από μια μεσοπρόθεσμη ιδεολογική και εκδο­τική προσπάθεια, που στό­χευε στην αφύπνιση του γένους (Ηθικός Τρί­πους, Ανάχαρσις, Θούριος κ.λπ.), το 1796, στρέφεται προς την άμε­ση επανα­στατική οργάνω­ση και δράση, επι­κεν­τρω­μένη στην Ελλάδα. Και όμως επιχειρείται να δοθεί η ψευδής εικόνα ενός Ρήγα χωρίς ρίζες στην παράδοση και αγνωστι­κιστή. Σκανδα­λωδώς, δε έχει αποσιωπηθεί η σχέση του με την ορθόδοξη παράδοση – εξ ου και η απόκρυψη της έκδοσης του Αγαθαγγέλου[22], ή η υποτίμηση του Ὕμνου Πατριωτικοῦ και του Τὶ καρτε­ρεῖ­τε. Ο Ρήγας συνδυάζει ορθοδοξία και ανεξιθρησκία, πολυεθνικό­τητα και ενιαία πολιτεία· δεν ταυτίζεται με την αντίληψη του έθνους/κρά­τους, της Γαλλίας ή της αρχαίας Αθήνας, ούτε με τους Φαναριώτες: από τους πρώτους προσλαμβάνει τη δημοκρατία, ενώ με τους δεύτε­ρους, συμμερίζεται τη «βυζαντινή» διάσταση, που επιτάσσει η ελληνική παρουσία στα Βαλκάνια[23]. Εντούτοις, αυτά τα προφανή «βυζαντιακά» στοιχεία υποτιμώνται κατάφωρα από τον Πασχάλη Κιτρομηλίδη:

«Ο Ρήγας προσδοκούσε ότι το μέλλον των λαών της Βαλκανικής και της Μικράς Ασίας θα θεμελιωνόταν σε μια νέα κοινωνική, ηθική και πολιτική τάξη, κατά τις πλέον ρηξικέλευθες επαγγελίες της διανόησης του Διαφωτισμού. Αποτελεί κατά συνέπεια παρερμηνεία και αναχρονισμό να αποδίδονται στον Ρήγα προθέσεις σχετικά με την αναβίωση της βυζαντινής αυτοκρατορίας και να ανιχνεύονται επίπλαστα στοιχεία βυζαντινής ιδεολογίας»[24]. Προφανώς ο συγγραφέας επικρίνει τον Λέανδρο Βρανούση, που ενέτασσε τη βυζαντινή παράμετρο της σκέψης του Ρήγα στην προσδοκία ανασύστασης του οικουμενικού κράτους της Ανατολής[25]:

«Το Βυζάντιο όμως, κληροδότησε συνάμα το σχήμα του οικουμενικού κράτους της Ανατολής. Ο Ρήγας, γόνος των ταπεινών ανθρώπων, αλλά και τρόφιμος των φαναριωτικών αυλών, έζησε από κοντά τις αντιλήψεις και τα όνειρα των λαϊκών στρωμάτων και των ηγετικών τάξεων του Γένους. Αναμφισβήτητοι είναι οι συναισθηματικοί δεσμοί του με τη βυζαντινή παράδοση»[26]. Προφανώς δε και το βάρος της διαφωτιστικής παραμέτρου είναι σημαντικό. Ο Ρήγας εντάσσει την ελληνική επανάσταση στα πλαίσια ενός οικουμενικού οράματος. Ωστόσο, η «δημοκρατία» του πατάει σταθερά στις πραγματικότητες του βαλκανικού και του ελληνικού κόσμου, σε αντίθεση με μια στρεβλή –στα όρια της καρικατούρας– πρόσφατη ανάγνωση: «Η Ελληνική Δημοκρατία, παράλληλα προς την Γαλλική…, είναι άλλη μία Πολιτεία της Αρετής. Με αυτή την έννοια του ριζοσπαστικού πολιτικού ουμανισμού πρέπει κυρίως να νοηθεί ο ελληνικός της χαρακτήρας»[27]!

Μάλιστα η προτεραιότητα των Ελλήνων στην πολυεθνική «Ελληνική Δημοκρατία» του Ρήγα, ήταν και συνάρτηση του πληθυσμιακού βάρους των Ελλήνων, καθώς σύμφωνα με τις δημογραφικές πληροφορίες που παραθέτει ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, «η ευρωπαϊκή Τουρκία έχει έναν πληθυσμό πάνω από 9 εκατομμύρια κατοίκους, [ ] 3.300.000 Έλληνες, 2.000.000 Σέρβους, Βλάχους, Μολδαβούς, 1.000.000 Αλβανούς, 500.000 Αρμένιους και 300.000 Εβραίους»[28].

Ο γόρδιος δεσμός

Ο Ρήγας συνιστά, κυριολεκτικώς, τον άλυτο «γόρδιο δεσμό» της νεότερης ελληνικής ιδεολογίας, διότι, παρότι ανοίγει μία νέα περίοδο με την ιδεολογική σύνθεση που επιχειρούσε, αυτός δεν κατέστη ποτέ δυνατό να λυθεί. Εξού και οι τόσο αντιφατικές και στρεβλές αποτιμήσεις του έργου και της ιδεολογίας του. Και όμως, είναι προφανέστατη, η απόπειρα σύνθεσης τεσσάρων μεγά­λων ρευμάτων, του αρχαιοελληνικού, του βυζαντινού, του νεώτερου ελληνορ­θόδο­ξου, τέλος, του δυτικού διαφωτιστικού. Απόδειξη, η εκδοτική του πολυμέρεια. Η ίδια συνθετική πολυμορφία και στις πολλαπλές γεωπολιτικές και εθνικές συνιστώσες του οράματός του: βασικό υποκείμενο της επαναστατικής του προσπάθειας, οι Έλληνες και, στην πρωτοπορία τους, οι Μανιάτες και οι Σουλιώτες· ωστόσο, επειδή το ελληνικό γένος βρίσκεται διάσπαρτο σε όλη την καθ’ ημάς Ανατολή, απεύθυνση στο ευρύτερο γένος και στη βυζαντινή πολυεθνικότητα – μια επανάσταση όλων των βαλκανικών λαών.

Τέλος, μια πυρετώδης και πολυσχιδής οργανωτική δραστηριότητα, της οποίας γνωρίζουμε σχεδόν μόνο τη βιεννέζικη διάσταση. Η οργανωτική δραστηριότητα και η συμμετοχή στο έργο του των συντρόφων του υποτιμούνται. Και όμως, οι Πούλιοι εξέδιδαν το μοναδικό δημοσιο­γραφικό όργανο του ελληνισμού της εποχής, την Εφημερίδα – οιονεί όργανο της επαναστατικής ομάδας του Ρήγα. Ο Αντώνιος Κορωνιός, ο Ιωάννης Καρατζάς, ο Γεώργιος Σακελλάριος, ο Ιωάννης Εμμανουήλ, οι Πούλιοι, συμμετέχουν σε κοινές εκδοτικές δραστηριότητες με τον Ρήγα. Ο Γεώργιος Πούλιος θα επιχειρήσει να συνεχίσει, από την Αγκώνα, το επαναστατικό του έργο, ενώ ο Χριστόφορος Περραιβός θα επιμείνει στην επαναστατική δράση έως και την Επανάσταση. Ο Νικολίδης υπήρξε φίλος του Χέγκελ, ενώ ο Αλίανδρος είχε συμμετάσχει ήδη στα επαναστατικά κινήματα της εποχής του Λάμπρου Κατσώνη.

[1] Ρήγας Βελεστινλής, Άπαντα τα σωζόμενα, 5 τ., ΙΒΕ, 2000-2002· Άπαντα τα έργα του Ρήγα Βελεστινλή, ΕΕΜΦΒΡ, Σταμούλης, 2007· Χρ. Περραιβός, Σύντομος βιογραφία του αοιδίμου Ρήγα Φεραίου του Θετταλού, 1860· Αν. Γούδας, Βίοι Παράλληλοι, τ. Β΄, 1870· Αιμ. Λεγράνδ, Ανέκδοτα έγγραφα περί Ρήγα…, ό.π· Κ. Άμαντος, Ανέκδοτα έγγραφα περί Ρήγα Βελεστινλή, 1930, ΕΕΜΦΒΡ, 1997· Φάνης Μιχαλόπουλος, Ρ. Βελεστινλής (1757–1798), 1930· Γ. Κορδάτος, Ο Ρήγας Φεραίος και η εποχή του, 1931· — Ρήγας Φεραίος και Βαλκανική Ομοσπονδία, 1945· Ντούσαν Πάντελιτς, Η εκτέλεση του Ρήγα, ΕΕΜΦΒΡ, 2000· Π. Μαγιάκος, Ρήγας…, ό.π.· Π. Ενεπεκίδης, «Συμβολαί εις την ιστορίαν των συντρόφων του Ρήγα, Ι. Μαυρογένη-Γ. Πούλιου-Γ. Θεοχάρη», Θεσσαλικά Χρονικά, τ. 6, 1955· Λ. Βρανούσης, Ρήγας, Ζαχαρόπουλος, 1954· — Ρ. Βελεστινλής, ΣΔΩΒ, 21963· ­— «Άγνωστα πατριωτικά φυλλάδια και ανέκδοτα κείμενα της εποχής του Ρήγα και του Κοραή. Η φιλογαλλική και η αντιγαλλική προπαγάνδα», ΕΜΑ 15-16 (1965-1966), 1997· — Ρ. Βελεστινλής-Φεραίος,τ. Α΄-Β΄, 1968-1969· Εφημερίς: η αρχαιότερη ελληνική εφημερίδα, Βιέννη 1791-1797 (επιμ., Λ. Βρανούσης), ΚΕΜΝΕ /ΑΑ, τ. 7, 1995· Μ. Περδικάρης, «Ρήγας ή κατά ψευδοφιλελλήνων» (επιμ., Λ. Βρανούσης), ΕΜΑ, ΑΑ, τ. 11 (1961), 1997· Ν. Πανταζόπουλος, Μελετήματα για τον Ρ. Βελεστινλή, έκδ. ΕΕΜΦΒΡ, 21998· Γ. Λάιος, «Οι αδελφοί Πούλιου, ο Γεώργιος Θεοχάρης και οι άλλοι σύντροφοι του Ρήγα», ΔΙΕΕΕ 12 (1957-1958)· — Ο ελληνικός τύπος της Βιέννης, από του 1784 μέχρι του 1821, 1961· Γ. — 1960, «Οι Χάρτες του Ρήγα. Έρευνα επί νέων πηγών», ΔΙΕΕΕ, τ. 14· Απόστολος Δασκαλάκης, Το πολίτευμα του Ρ. Βελεστινλή,Βαγιονάκης, 1976, — Ο Ρ. Βελεστινλής ως διδάσκαλος του Γένους, Βαγιονάκης, 1977· — Τα εθνεγερτικά τραγούδια του Ρ. Βελεστινλή, Βαγιονάκης, 1977, — Ρ. Βελεστινλή επαναστατικά σχέδια και μαρτυρικόν τέλος, Βαγιονάκης, 1979· Δ. Καραμπερόπουλος, «Η γαλλική “Encyclopédie”», ένα πρότυπο του έργου του Ρήγα “Φυσικής Απάνθισμα”», Ο Ερανιστής, 1997, τ. 21· — Ενδεικτική Βιβλιογραφία για τον Ρ. Βελεστινλή, ΕΕΜΦΒΡ, 2007· C. M. Woodhouse, Ρ. Βελεστινλής. Ο πρωτομάρτυρας της Ελληνικής Επανάστασης, Παπαδήμας, 1997· Ν. Καμαριανός, Ρ. Βελεστινλής, Συμπληρώσεις και διορθώσεις για τη ζωή και το έργο του, ΕΕΜΦΒΡ, 1999· Λ. Αξελός, Ρ. Βελεστινλής. Σταθμοί και όρια στην διαμόρφωση της εθνικής και κοινωνικής συνείδησης στην Ελλάδα, Στοχαστής, 2003﮲ Γ. Κοντογιώργης, Η Ελληνική δημοκρατία του Ρ. Βελεστινλή, Παρουσία, 2008, Άρδην, «Αφιέρωμα», τχ. 79, 81, 2010, 83.
[2] Δ. Β. Οικονομίδης, «Ο Ρήγας Φεραίος εν Βλαχία», περ. Αθηνά, τχ. 53 (1949), σ. 130﮲ Ariadna Camariano-Cioran, Les Académies Princières de Bucarest et de Jassy et leurs professeurs, ΙΒΣ, 142, Θεσσαλονίκη 1974, σσ. 447-449.
[3] Σχολεῖον τῶν ντελικάτων ἐραστῶν, ἤτοι βιβλίον ἠθικόν, περιέχον τὰ περίεργα συμβεμ­βη­κό­τα τῶν ὡ­ραι­ο­τέ­ρων γυ­ναι­κῶν τοῦ Παρισίου, ἀκμαζουσῶν κα­τὰ τὸν πα­ρόν­τα αἰ­. Ἐκ τῆς γαλλικῆς δια­λέ­κτου νῦν πρῶ­τον με­τα­φρα­σθὲν πα­ρὰ τοῦ Ῥή­γα Βε­λε­στιν­λῆ Θετ­τα­λοῦ,Βιέννη 1790, σ. 185. (ΙΒΕ, τ. Α΄, σ. 257)· Αντ. Χουρδάκης, Παιδαγωγία και διαφωτισμός στο «Σχολείον των ντελικάτων εραστών» του Ρ. Βελεστινλή, Τυπωθήτω, Αθήνα 1999.
[4] Βλ. Δ. Καραμπερόπουλος, «Η Γαλλική “Encyclopédie”», ό.π.
[5] Φυ­σι­κῆς Ἀ­πάν­θι­σμα διὰ τοὺς ἀγ­χί­νους καὶ φι­λο­μα­θεῖς Ἕλ­λη­νας, ἐκ τῆς Γερ­μα­νι­κῆς καὶ Γαλ­­λι­κῆς δι­α­λέ­κτου ἐρ­ρα­νι­σθὲν…,Βιέννη 1790, σσ. γ΄-δ΄, στ΄-ζ΄, 24.
[6] Αλέξης Πολίτης, «Η προσγραφόμενη στον Ρήγα πρώτη έκδοση του Αγαθάγγελου», Ο Ερανιστής, Ζ (1969), τχ. 42.
[7] Άννα Ταμπάκη, «Εισαγωγή» στον Ηθικό Τρίποδα, Άπαντα, ΙΒΕ, ό.π., τ. 3ος, σ. 21.
[8] Jean Jacques Barthélémy, Voyage du jeune Anacharsis en Grèce dans le milieu du quatrième siècle avant l’ère vulgaire…, 7 τόμοι και τόμος χαρτών, Παρίσι 1788.
[9] Αιμ. Λεγράνδ…, ό.π., σ. 75, 81-83.
[10] Κων. Αμάντος…, ό. π., σ. 35.
[11] Λ. Βρανούσης, Ρήγας, ό.π., σ. 49.
[12] Ρήγα Βελεστινλή, Άπαντα, ΙΒΕ, ό.π., τ. 5ος.
[13] Βλ. Λεγράνδ, Ανέκδοτα έγγραφα, ό.π.,σσ. 59-73.
[14] Αγαθάγγελος Ιερώνυμος, Ευσεβούς τινός συντάκτου, κατά χάριν μεν του Ιησού, του δόντος τοις δυσί μάρτυσιν αυτού το πνεύμα της προφητείας… ελαχίστου Ζηλοπροφήτου, Ερμούπολη 1838· Αλ. Πολίτης, ό.π., σσ. 173-192· βλ. ΓΚ VI, ό.π.,σσ. 37-57, 221-227.
[15] Π. Κιτρομηλίδης, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, ΜΙΕΤ, 1999, σσ. 308-310· του ιδίου, Ρ. Βελεστινλής, θεωρία και πράξη, ΙΒΕ, 1998, σσ. 56-57· του ιδίου, «Εισαγωγικές αποσαφηνίσεις», στο Βελεστινλή, Άπαντα,τ. Α΄,σσ. 8-16· του ιδίου, Ρ. Βελεστινλής, ΙΒ, Τα Νέα, 2009.
[16] Λεγράνδ, Ανέκδοτα…, ό.π.,σ. 65· Άμαντος, Ανέκδοτα έγγραφα…, ό.π.,σσ. 133-135.
[17] Εφημερίς, τ. 6ος, σσ. 34-45, 125-128, 171, 217, 230, 253, 540, 734-735, 737, 768-770.
[18] A. Sérieys, Voyage de Dimo et Nicolo Stephanopoli en Grèce, pendant les années 1797 et 1798…, Παρίσι 1800, τ. Β΄, σσ. 196-197.
[19] Αιμ. Λεγράνδ…, ό.π., σσ. 69-71.
[20] Όλα τα παραθέματα, Ρήγα Βελεστινλή, Άπαντα…, ό.π., ΙΒΕ, τ. 5ος, σσ. 149-159.
[21] Τα παραθέματα, Ρ. Βελεστινλή, Άπαντα…, ό.π., σσ. 161-166· Π.Σ. Πίστας, «Τα τραγούδια του Εγκολπίου του Ρήγα», Ελληνικά 22 (1969), σσ. 201-204.
190 Δ.Λουκάτος, «Αγαθάγγελος», Θρησκευτική και Ηθική εγκυκλοπαίδεια, τ. Α΄, 1962.
[23] Λ. Βρανούσης, Ρήγας, ό.π.,σ. 111.
[24] Π. Κιτρομηλίδης, Ρήγας Βελεστινλής…, ό.π.,2009,σ. 62.
[25] Λ. Βρανούσης, Ρήγας, ό.π., σσ. 110-111.
[26] Λ. Βρανούσης, Ρήγας, ό.π., σσ. 110-111. Στην ίδια κατεύθυνση, της υπογράμμισης του «βυζαντινού» και ελληνοκεντρικού οράματος του Ρήγα, από μια βουλγαρική σκοπιά, βλ. Κύριλ Τοπάλοβ, Ρακόβσκι και Ρήγας, ΕΕΜΦΒΡ, Αθήνα, αχ, σσ. 25-57.
[27] Πασχάλης Κιτρομηλίδης, Ρήγας Βελεστινλής, ό.π., σ. 75.
[28] Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, «Coup d’ oeil sur la Turquie», στο Anton Prokesch-Osten, Geschichte des Abfalls der Griechen vom türkischen Reich im Jahre 1821 und der Gründung des hellenischen Königreiches, Βιέννη 1867, σσ. 1-54, εδώ σσ. 20-22. *Εκ του ιστολογίου «ardin-rixi.gr» της 19.8.2024. Επιμέλεια, παρουσίαση ημετέρα.