Η ΝΗΣΤΕΙΑ ΕΝ ΤΗ ΙΣΤΟΡΙΑ, ΤΗ ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΤΗ ΥΓΙΕΙΝΗ

Ένα κατατοπιστικότατο άρθρο στα περί νηστείας, με ιστορική αναδρομή και πατερικές αναφορές, χρήσιμο για την περίοδο της νηστείας των Αγίων Αποστόλων που διανύουμε.

ΑΓΙΟΚΥΠΡΙΑΝΙΤΗΣ

Εισαγωγή στο διαδίκτυο στο μονοτονικό σύστημα, επιμέλεια, παρουσίαση
ΑΓΙΟΚΥΠΡΙΑΝΙΤΗΣ.
Εκ του εκκλησιαστικού περιοδικού του Πατριαρχείου Αλεξανδρείας
''ΠΑΝΤΑΙΝΟΣ'',
τόμος θ', αριθμ. 10, σελ. 145-155, της 10ης Μαρτίου 1917.

Οι ομιλούντες εις το κοινόν εν βήμασι μη εκκλησιαστικοίς εκλέγουσι συνήθως θέματα κατά προτίμησιν ευάρεστα τω ακροατηρίω, περίεργα, εμποιούντα εντυπωσιν διά το ασυνήθες και σπάνιον, και κατά δεύτερον λόγον ωφέλιμα και διδακτικά, ή τουλάχιστον συνδυάζουσι το τερπνόν και ευάρεστον μετά του ωφελίμου, ενώ ημείς σήμερον είμεθα ηναγκασμένοι, παρορώντες τελείως το τερπνόν και ευάρεστον τω κοινώ και κολακευτικόν, να ενδιατρίψωμεν επί ζητήματος υψηλού μεν και τα μάλιστα ευεργετικού, όχι όμως και επαγωγού και ευαρμόστου τοις πολλοίς. 

Αλλά διά τούτο ακριβώς ανέλαβον να ομιλήσω επί τοιούτου θέματος, ίν' αποδείξω πόση μεν η άδικος προκατάληψις και ανεξέταστος κατ' αυτού καταφορά, οπόση δε και οποία η εξ αυτού ψυχική και σωματική ωφέλεια. Διότι και τα φάρμακα είναι δυσάρεστα μεν τη γεύσει και αποκρουστικά, ωφέλιμα όμως και σωτήρια.

Η κοιλιοδουλεία και τα πάθη αποκτηνούσι τον άνθρωπον και δουλαγωγούσι το πνεύμα υπό την κυριαρχίαν της ύλης, τουναντίον δε η νηστεία, κατασιγώσα τα άτακτα ένστικτα, περισυλλέγει και συγκεντρώνει τας δυνάμεις της ψυχής και διευκολύνει την προσευχήν, δι' ης ο άνθρωπος  αναγνωρίζει εαυτόν ως πνευματικόν ον και σπεύδει προς τον προορισμόν αυτού.

Η μονομερής του σώματος περιποίησις καθιστά το πνεύμα ατροφικόν, μαρασμώδες και δούλον αυτού, οπόθεν απελευθερούται διά της νηστείας και της προσευχής. Ως βλέπετε, η νηστεία είναι μέσον προς τον σκοπόν, ουχί δε αυτός ο σκοπός, αλλά μέσον απαραίτητον και σωτήριον από  θρησκευτικής και υγιεινής απόψεως, εφ' ω επίκαιρον και ωφέλιμον εκρίναμεν ν' απασχολήσωμεν υμάς εις σύντομον ανάπτυξιν του θέματος τούτου,

τοσούτω μάλλον, όσες προλήψεις πολλαί επικρατούσι και καταδίκαι συνήθως άδικοι και αμελέτητοι εκφέρονται κατά τής νηστείας, το μεν ως μη επιβαλλομένης δήθεν υπό των αγίων Γραφών, αλλ' ως δημιουργήματος τάχα των μοναχών του μεσαίωνος, χρόνων σκοτεινών αμαθείας και δεισιδαιμονίας, το δε ως διατάξεως ανθυγιεινής και δυσχερέστατης εις την εκτέλεσιν.

Και κατ' αρχάς μεν εξετασθήσεται η νηστεία από ιστορικής, είτα δ' αυτό θρησκευτικής και τέλος από υγιεινής απόψεως. Η νηστεία, είτε ως τελεία ασιτία κατά την γραμματικήν της λέξεως έννοιαν (νη-εσθίειν), είτε ως αποχή από ωρισμένου είδους τροφίμων, αν εκληφθή, έχει την αρχήν αυτής από του Πλάστου ως εντολή εις τους πρωτοπλάστους.

Οι Ισραηλίται διατάσσονται εν τω Λευιτικώ να απέχωσι πάσης τροφής κατά την ημέραν του εξιλασμού. Ο Μωυσής, πριν ανέλθη εις το Θεοβάδιστον του Σινά όρος προς παραλαβών των εντολών του Νόμου, εξαγνίζει εαυτόν διά νηστείας" ≪και ην εκεί Μωυσής έναντι Κυρίου τεσσαράκοντα ημέρας και τεσσαράκοντα νύκτας・ άρτον ουκ έφαγε και ύδωρ ουκ έπιεν≫ (Εξόδ. λδ', 38). Συγχρόνως δε και ο Ισραήλ νηστεύει επί τριήμερον.

Και ο προφήτης Ηλίας φεύγων τας επιβουλάς της ασεβούς Ιεζάβελ ενήστευσεν: ≪'Αγγελος Κυρίου ήψατο αυτού και είπεν αυτώ" ανάστηθι, φάγε, ότι πολλή από σου η οδός΄ και άνέστη και έφαγε και ήπιε και επορεύθη εν ισχύει της βρώσεως εκείνης 40 ημέρας και 40 νύκτας έως Χωρήβ≫ (Βασ. Γ'. ιθ', 8). Ο δε προφήτης Δανιήλ ομολογεί, ότι πριν αποκαλυφθή αυτός ο λόγος αληθινός και δύναμις μεγάλη και σύνεσις εν τη οπτασία ≪ήμην πενθών τρεις εβδομάδας ημερών άρτον επιθυμιών ουκ έφαγον και κρέας και οίνος ουκ είσήλθεν εις το στόμα μου≫ (Δαν. ε', 2).

Βραδύτερον καθωρίσθησαν και άλλαι ημέραι νηστείας τω Ισραήλ, ο έβδομος μην του έτους, είτα δε προσετέθη και ο Δος, ο Εος και  Ιος και τέλος η Τρίτη και η Πέμπτη της εβδομάδος διά λόγους Ιστορικούς. Από του Ιουδαισμού παρέλαβε τον θεσμόν της νηστείας και ο Χριστιανισμός ανύψωσε και εξηυγένισεν αυτήν συμφώνως τω υψηλοτέρω και τελειοτέρω προορισμό αυτού.

Ο Ιωάννης ο Βαπτιστής ενήστευε τρεφόμενος εν τη ερήμω με ακρίδας και μέλι άγριον. Καταρχόμενος του θείου έργου αυτού ο Κύριος προπαρασκευάζεται  εν τη ερήμω διά τεσσαρακονθημέρου προσευχής και νηστείας, το αυτό δε μέσον συνιστά τοις μαθηταίς αυτού προς ενίσχυσιν εν τω αγώνι κατά των θλίψεων και πειρασμών, όπερ και έπραττον κατά τας μαρτυρίας του Ευαγγελίου. Αλλά και παρ' άλλοις λαοίς προχριστιανικοίς άπαντα η νηστεία ως θρησκευτικός θεσμός.

Οι Αρχαίοι Αιγύπτιοι, καθ' Ηρόδοτον, ενήστευον πριν θυσιάσωσι δάμαλιν εις την θεάν 'Ισιν, κατά δε τον ιστορικόν Πορφυρών ενήστευον κρεάτων και ιχθύων και οίνου επί εβδομάδας όλας. Οι Ασσύριοι δεινώς αμαρτήσαντες και καταδικασθέντες εις αφανισμόν υπό του Θεού, εάν μη μετανοήσωσι, ταπεινούνται ενώπιον του Θεού διά του κηρύγματος του Προφήτου Ιωνά και νηστεύσαντες πάντες

(και όπερ μη ομιλήσαντος αυτού περί νηστείας) από του βασιλέως μέχρι του εσχάτου υπηκόου και των ζώων αυτών και εν σάκκω και σποδώ προσευχηθέντες εν μετανοία, σώθηκαν από της καταστροφής. Και παρ' άπασι δε τοις αρχαίοις Ανατολικούς λαοίς, τοις Βουδισταίς και Βραχμανισταίς, τοις γυμνοσοφισταίς, τοις πιστεύουσι την μετεμψύχωσιν, η νηστεία και η ακρεωφαγία είναι θρησκευτικώς επιβεβλημένη.

Οι αρχαίοι Αθηναίοι, μέλλοντες να τελέσωσι τα Ελευσίνια μυστήρια, ενήστευον. Οι εν Κρήτη ιερείς του Διός ενήστευον ωσαύτως ισοβίως, οι ιερείς και αι ιέρειαι των μαντείων πριν χρησμοδοτήσωσι. Και οι Λακεδαιμόνιοι, κατά τον Αριστοτέλη, ενήστευον πριν άρξωνται της επιθέσεως προς απελευθέρωσιν συμμαχικής πόλεως πολιορκουμένης. Αλλά και οι Ρωμαίοι ενήστευον΄ ο σοφός Νουμάς, ο Ιούλιος Καίσαρ ο Αύγουστος, ο Βεσπεσιανός, αυτοκράτορες, ετήρουν τας νενομισμένας νηστείας.

Ο δε ιστορικός Ιώσηπος λέγει πάση πόλει Ελλήνων και βαρβάρων και παντί έθνει ≪νηστείαι και λίχνων αναπαύσεις και πολλά των εις βρώσιν ημίν ου νενομισμένων παρατειήρηται≫ (Κατά Άπίωνος β. λθ.). Γνωσταί είναι επίσης αι νηστείαι των Μουσουλμάνων. Βεβαίως ή πολυήμερος και τελεία ασιτία, ήτις ουδόλως συνιστάται υπό τής θρησκείας, φαίνεται τι απίστευτον και ανέφικτον, είναι όμως δυνατή εις τούς εκλεκτούς εκείνους της Θείας Προνοίας, ους προανεφέραμεν, οίτινες εν τη ασθενεία αυτών ετελειούντο διά της δυνάμεως του Θεού, ≪του διδόντος τοις πεινώσιν ισχύν και τοις μη οδυνωμένοις λύπην≫ (Ήσαίου μ', 29).

Αλλά και ημείς εις στιγμάς αυτοσυγκεντρώσεως των ψυχικών δυνάμεων, εν ημέραις θλίψεως και συνοχής καρδίας, ουδεμίαν δίδομεν προσοχήν εις τας ανάγκας του σώματος. Ο μέγας φιλόσοφος της Χαιρωνείας διημέρευεν καί διενυκτέρευε νήστις εν εκστάσει εις επίλυσιν φιλοσοφικών ζητημάτων, πολλά δε και περίεργα λέγονται περί της εγκράτειας του σοφού Αμερικανού εφευρέτου Edisson.

Οι φακίραι των Ινδιών, οι διά πολυχρονίου και τελείας ασιτίας επιδιώκοντες την αποπνευμάτισιν αυτών, οι ναυαγοί, οι επί ημέρας και εβδομάδας πολλάκις άσιτοι, οι επί στοιχήμασι μέχρι τεσσαράκοντα ημερών ενίοτε τελείως, νηστεύοντες, μαρτυρούσι περί του δυνατού της απολύτου νηστείας παρά τω ανθρώπω.

Αλλά διά το δυσχερές και επικίνδυνον της απολύτου νηστείας, η ημετέρα Εκκλησία καθιέρωσε δι' αποστολικών και Συνοδικών  κανόνων εν ημέραις τακτικαίς σχετικήν νηστείαν διά τους υγιείς, ήτοι αποχήν μεν από βαρέων, δυσπέπτων και δηλητηριωδών τροφίμων, περιορισμόν δε εις απλήν καί εύπεπτον τροφήν. Χρόνος δε νηστείας είναι η Τετάρτη και η Παρασκευή εκάστης εβδομάδος, η μεγάλη Τεσσαρακοστή, η των αγίων Αποστόλων, η της Κοιμήσεως της Θεοτόκου και η 40νθήμερος των Χριστουγέννων και άλλαι τινές μεμονωμένοι ημέραι.

Εκλήθησαν δε τεσσαρακοστοί εις ανάμνησιν της 40νθημέρου νηστείας του Κυρίου εν τη ερήμω και αναφέρονται εις διάφορα ιστορικά γεγονότα. Εν μια λέξει, η Εκκλησία συνέστησεν αποφυγήν των κρεάτων και των λιπαρών ουσιών, προσφυγήν δε εις τας φυτικάς ουσίας. Αι πρώται οδηγίαι του Πλάστου προς τον άνθρωπον εν τω παραδείσω περί της διαίτης αυτού είναι διατάξεις νηστείας και εγκράτειας:

≪Ιδού δέδωκα υμίν πάντα χόρτον σπόριμον... υμίν έσται εις βρώσιν... και πάντα χλωρόν εις βρώσιν≫ (Γεν. α' 29). Και μετά την έξωσιν αυτού εκ του Παραδείσου ≪και φαγί τον χόρτον του αγρού έως του αποστρέψαι σε εις την γην εξ ης ελήφθης≫ (Γεν. γ' 19). Και ο σοφός Παροιμιαστής ≪μη ίσθι οινοπότης, μηδέ εκτείνου συμβολαίς χρεών αγορασμοίς≫ (κγ', 10).

Συνηγορών δε ο Μ. Βασίλειος υπέρ της φυτοφαγίας λέγει: ≪ουκ ην εν τω παραδείσω οίνος, ούπω ζωοθυσίαι, ούπω κρεωφαγίαι≫. Βραδύτερον λοιπόν, μετά την πτώσιν των πρωτοπλάστων και δη μετά τον κατακλυσμόν του Νώε, οπότε συν τη αμαρτία επήλθε και η εξασθένησις της ανθρώπινης φύσεως, εισήχθη η κρεωφαγία.

Επειδή δε η κρεωφαγία και καθ' εαυτήν, μάλιστα δε συνδεδυασμένη με τα καρυκεύματα και την ποικιλίαν της μαγειρικής, και το σώμα νοσώδες και δυσκίνητον καθιστά, ως προιόντες θ' αναπτύξωμεν, και την ψυχήν παχυλοτέραν απεργάζεται και στερεί ταύτην των προς πτήσιν πνευματικών αυτής τάσεων, η Εκκλησία εθέσπισε θεσμόν αόριστον την νηστείαν.

Εννοεί δε η θρησκεία νηστείαν όχι μόνον κατά ποιόν, αλλά και κατά ποσόν, διότι η κατάχρησις και των αθωοτέρων τροφών άγει εις το αυτό αποτέλεσμα, ως διδάσκει ο πατήρ τής Ιατρικής Ιπποκράτης: ≪μήτηρ υγιείας ακορία τροφής και αοκνία πόνων, όπου δ' αν τροφή παρά φύσιν πλείων εισέλθη νόσον ποιεί δήθεν οι παχείς σφοδρά ταχυθάνατοι μάλλον των ισχνών παχεία δε γαστήρ λεπτόν ου τίκτει νουν≫. Ο δε φιλόσοφος Σενέκας αποφαίνεται, ότι ≪οι πλείστοι των ανθρώπων δεν αποθνήσκουσιν, αλλ' αυτοκτονούσι διά πολυφαγίας≫.

Ο φυσιολόγος Jean Finot εν τη ≪Επιθεωρήσει≫ της 1ης Μαρτίου 1906 συνιστά την εγκράτειαν και ολιγοφαγίαν, χαρακτηρίζων ως ολεθρίαν την πολυφαγίαν ≪ενώ αι κατώτεραι τάξεις, λέγει, δεκατίζονται υπό του αλκοολισμού, αι εύποροι τάξεις πληρώνουσι φόρον ολέθριον εις την λευκωματουρίαν. Τα δύο άκρα, της αθλιότητος και του πλούτου, συναντιόνται ούτως επί τής οδού των παθήσεων και των νόσων.

Εν τούτοις αι εκ της πείνης στερήσεις είνε ολιγώτερον επιβλαβείς ή η κατάχρησις τών τροφών≫. Καταδικαστέα λοιπόν θρησκευτικώς η κατάχρησις ου μόνον κατά ποιόν, αλλά καί κατά ποσόν, διότι και ή δευτέρα οδός είναι επιβλαβής και αιτία σπατάλης. Ιάκωβος ο Αδελφόθεος λέγει: ≪ετρυφήσατε επί της γης και εσπαταλήσατε, εθρέψατε τας καρδίας υμών, ως εν ημέρα σφαγής≫ (ε, 5). Και ο Μ. Αθανάσιος: ≪ου το βραδυφαγήσαι μόνον νηστεία εστίν, αλλά και το βραχυφαγήσαι≫. 

'Ο,τι είπομεν περί τροφών επιβλαβών, τούτο ισχύει και επί ιών οινοπνευματωδών ποτών, διότι και ταύτα υπεκκαίουσι τα πάθη και τας ορμάς, ωθούσιν εις την ακολασίαν και ασωτείαν, προκαλούσι φλογώσεις και υπεραιμίας και καταστρέφουσι την υγιείαν. Η μέθη αιχμαλωτίζει την διάνοιαν επί τα πονηρά, κενώνει τα βαλάντια, αποδιώκει την αιδώ και την σωφροσύνην και καταντά εκούσια μανία παραφροσύνης χαλεπωτέρα.

Σολομών ο σοφός εν τω βιβλίο των Παροιμιών άριστα ζωγραφίζει τα αποτελέσματα της οινοπνευμαχοποσίας, λέγων ≪ακόλαστον  οίνος καί υβριστικόν η μέθη, πας δε άφρων τούτοις συμπλέκεται≫.., (κ', 1)΄ ≪τίνι ουαί, τίνι θόρυβος, τίνι κρίσεις, τίνι αηδίαι και λέσχαι, τίνι συντρίμματα διακενής ; τίνος πελιδνοί οι οφθαλμοί; ου των εγχρονιζόντων εν οίνοις; (κγ', 29). Πας μέθυσος και πορνοκόπος πτωχεύσει και ενδύσεται διερρηγμένα καί ρακώδη πας υπνώδης≫ (κζ', 21).

Άκουε δε και του θείου Χρυσοστόμου: ≪ου μόνον τα σώματα των ούτω διακεψένων καί αηδή και πλαδαρά και διάβροχα και δυσωδίας αφόρητου πανταχόθεν έμπλεα γίνεται, αλλά και η ψυχή πολύ του σώματος εστιν αηδεστέρα, πολλώ μείζονα εκείνου νοσήματα δεξαμενή παρά της τρυφής≫... και αλλαχού: ≪φαγών και εμπλησθείς πρόσεχε σεαυτώ απόκρημνος γάρ εστιν ο τόπος της τρυφής≫. Ούτως ο γαστρίμαργος, ηδυπαθής και οινόφλυξ, ο μη εγκρατευόμενος, φέρεται μοιραίους εις σωματικήν καί ψυχικήν αυτοχειρίαν κατά τούς λόγους του Κυρίου:

≪προσέχετε εαυτοίς μήποτε βαρυνθώσιν υμών αι καρδίαι εν κραιπάλη και μέθη και μερίμναις βιωτικαίς και αιφνίδιος εφ' υμάς επιστή η ημέρα εκείνη (Λουκ. κα', 34)≫. Εν μια λέξει η μεν κατάχρησις άγει εις τήν φθοράν καί την απώλειαν, το δε μέτρον  είναι αόριστον και άγει εις την ζωήν και σωτηρίαν ψυχής και σώματος. Η νηστεία είναι μέγας ο δάσκαλος της ηθικής, σφυρηλατεί και μορφώνει χαρακτήρας, υπομονήν, θέλησιν και αντοχήν. Εν αυτή εύρεν ο Προφητάναξ Δαβίδ απαλλαγήν από του διπλού εγκλήματος αυτού, οι Νινευίται την σωτηρίαν, οι μαθηταί του Κυρίου και πάντες οι άγιοι άνδρες την ενίσχυσιν και την ηθικήν ρώσιν. (...)

Η πολυφαγία, λέγει ο εκκλησιαστικός συγγραφεύς άγιος Ιωάννης ο της Κλίμακος, είναι ή κεφαλή της αμαρτίας・ αύτη διευθύνει τα πάθη και τας ηδονάς, είναι η θύρα δι' ης εισέρχεται η κακία, διευθύνει όλας τας δυνάμεις του ανθρώπου εις τα κακά έργα και την κόλασιν αυτή εξώρισε τον Αδάμ εκ του Παραδείσου και εθανάτωσεν αυτόν, αύτη απεστέρησε τόν Ήσαύ τών πρωτοτοκιών,

αύτη εθανάτωσε τους Εβραίους εν τη ερήμω, αυτή εμέθυσε τον Νώε, αύτη έκαυσε τα Σόδομα και τα Γόμορα υπεκκαύσασα πρώτον τας σαρκικάς ηδονάς των κατοίκων αυτών εις ασέλγειαν αύτη ώθησε τον Λωτ εις αιμομιξίαν, αύτη απώλεσε τον Ηλί μετά των υιών αυτού. Ο την εαυτού θεραπεύων γαστέρα και πνεύμα πορνίας νικήσαι θέλων, όμοιος εστί τω μετ' ελαίου σβεννύοντι εμπρυσμόν θλιβομένης κοιλίας ταπεινούται η καρδία, θεραπευόμενης δ' αυτής γαυριά λογισμός. 

Εν Καίρω τω 18 Φεβρ. 1917

+ Πρωτοσύγκελλος ΝΙΚΟΛΑΟΣ