Συνακόλουθες αναρτήσεις εκ του βιβλίου
του Αρχιμανδρίτη Ιωαννικίου:
<<Φιλοκαλικές Σελίδες 2 - Ο Νους>>,
έκδοση <<Ιερού Ησυχαστηρίου Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά>>,
Κουφάλια Θεσ/νίκης, Θεσσαλονίκη 1988, σελ. 23-27.
Εισαγωγή στο διαδίκτυο, επιμέλεια, παρουσίαση κειμένων
ΑΓΙΟΚΥΠΡΙΑΝΙΤΗΣ.
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Ο άνθρωπος, το υπέροχο αυτό θεόπλαστον ον, η κορωνίς της Δημιουργίας, είναι μία σύνθεσις ύλης και πνεύματος, σώματος και ψυχής. Η υπέρβασις και μετάβασίς του από τον υλικό προς τον άϋλο, από τον αισθητό προς τον υπεραισθητό κόσμο γίνεται με την δύναμι της ψυχής, τον νου. Θεμελιώδης πίστις της Εκκλησίας μας είναι ότι ο άνθρωπος αποτελεί εικόνα του Τριαδικού Θεού. Ο Τριαδικός Θεός είναι Νους (Πατήρ), Λόγος (Υιός) και Πνεύμα. Νους ο άναρχος τον Λόγον απορρήτως γεγένηκε, / και το θείον Πνεύμα, το ισοσθενές εκπεπόρευκε' / και διά τούτο Τριάδα ομοούσιον, / τον Δεσπότην των όλων Θεόν καταγγέλλομεν. (Τριαδικός κανών, ήχος δ'). Και ο άνθρωπος είναι τριαδική εικόνα του Θεού. Ο άνθρωπος είναι και αυτός νους, λόγος και πνεύμα. Σε αυτήν την τριαδική, από άπειρη θεία αγάπη κατασκευή του (κατ' εικόνα) και στην κατά χάριν θέωσι (καθ' ομοίωσιν) έγκειται το απεριόριστο μεγαλείο του. Από αυτό το μεγαλείο φαίνεται η ασύγκριτη διαφορά του ανθρώπου από τα ζώα. Η ψυχή εδώ είναι μία, διαιρείται κατά τους αγίους Πατέρες σε τρεις δυνάμεις ή σε τρία μέρη: στο λογιστικό, στο επιθυμητό και στο θυμοειδές. Όργανο με το οποίο ενεργοποιείται το λογιστικό είναι ο νους. Ερώτησε κάποιος έναν ερημίτη: - Γέροντα, τί είναι νους; Με χαρακτηριστική απλότητα ο γέροντας, είπε: - Να, άμα λείψει ο κυβερνήτης από ένα καράβι, τί λες; Θα καταντήση στο λιμάνι; Τα κύματα θα το σπάσουν. Έτσι και ο νους. Είναι κυβερνήτης. Κατά τον άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά <<νους>> λέγεται και η ενέργεια του νου που συνίσταται σε λογισμούς, κρίσεις, συλλογισμούς και νοήματα. Αλλά όμως δεν είναι ο ίδιος ο νους, αλλά ενέργειες του νου. Νους είναι και η δύναμις που ενεργεί αυτά, η οποία ονομάζεται και κ α ρ δ ί α στην Αγία Γραφή. Η οποία καρδία είναι η κυριώτερη από όλες τις άλλες δυνάμεις της ψυχής και από αυτή τη δύναμι χαρακτηρίζεται η ψυχή μας λογική>> (Λόγος περί προσευχής και καθαρότητος καρδίας, Φιλοκαλία, τόμ. Α', σ. 133, κεφ. γ'). Αλλά ο νους είναι και η ικανότης του νου για την ένωσί του και μέθεξι με τον Θεόν. Αλλού ονομάζεται ικανότης προς θέα ή θεωρία ή όρασι του Θεού. Είναι ακριβώς το ίδιο πράγμα. Το να βλέπει κανείς τον Θεό, είναι ένωσις με τον Θεόν. Να γιατί ο νους κατά την πατερική ορολογία ονομάζεται <<οφθαλμός της ψυχής>>, <<νοερός οφθαλμός>>, <<όμμα>> ή <<θεωρητικόν ή λογιστικόν>> μέρος της ψυχής. Είναι εικόνα του Θεού ο άνθρωπος, διότι έχει νου. Ο νους του ανθρώπου είναι ένας δημιουργικός παράγων κάθε λεγομένου έργου πολιτισμού. Αλλά είναι τραγικό όταν στον νου λείπει η γνωστική και διακριτική αίσθησις. Τυφλώνεται τότε, εξέρχεται εντελώς από τον εαυτό του (καθώς θα δούμε) και αποκτά απόλυτες σχέσεις με τα δημιουργήματα, με την κατ' αίσθησι φύσι των όντων, ενώ η ουσία του είναι νοερά. Κολυμπά σ' ένα πέλαγος οιήσεως και κενοδοξίας, παύει να είναι <<ενεργεία νους>> και γίνεται μόνον <<δυνάμει νους>>, δηλαδή, αλογοποιείται. Γίνεται σαν τους άψυχους ηλεκτρονικούς εγκεφάλους που κατασκευάζει, σαν τα πλαστικά λουλούδια χωρίς άρωμα, σαν τις τυφλές μηχανές του. <<Ο νους του ανθρώπου, κατά την έκφρασι συγχρόνου γέροντος ασκητού, ομοιάζει με ένα πετεινόν του ουρανού, άλλοτε υψιπετές και άλλοτε χαμερπές>>. Με τα ύψη της αναβάσεως και αναγωγής του νου αφ' ενός και με τις πτώσεις του στα κατώτερα μέρη της γης αφ' ετέρου, στα οποία κυλιέται ο νους διά της επενεργείας των παθών, ασχολούνται οι Φιλοκαλικοί άγιοι Πατέρες. Η αυτοσυγκέντρωσις ή <<συνέλιξις>> του νου όσων ανθρώπων ασχολούνται με την λεγόμενη <<γιόγκα>> των μη χριστιανικών ανατολικών θρησκειών, μπορεί να πραγματοποιείται, αλλά είναι άπρακτη και άκαρπη. Ο νους εκεί παραμένει στην μέθοδο. Μέχρις εδώ μπορεί να θεωρηθή σαν μια επαινετή, ανθρώπινη όμως και μόνο προσπάθεια, γι' αυτόν τον λόγο και εκ των προτέρων καταδικασμένη. Ο νους εκεί σταματά στη μέση του δρόμου <<από Ιερουσαλήμ εις Ιεριχώ>> και <<λησταίς περιπίπτων, οι και εκδύοντες αυτόν και πληγάς επιτεθέντες αφιέντες αυτόν ημιθανή τυγχάνοντα>>. Αυτό συμβαίνει, διότι εκεί ο νους δεν έχει αντικείμενο, αναζητεί έναν ανύπαρκτο φωτισμό, και πλανάται <<πλάνην οικτράν>>, αφού στην πραγματικότητα ενούται με δαιμονικόν πνεύμα, το οποίο κατορθώνει να παρουσιάζη το ψεύδος ως αλήθεια και την αλήθεια ως ψεύδος <<μετασχηματιζόμενον εις άγγελον φωτός>>. Εθεωρήσαμε λοιπόν αναγκαίο, το δεύτερο τεύχος των Φιλοκαλικών Σελίδων να το αφιερώσουμε στο μέγιστο αυτό θέμα. Θερμή παράκλησις προς τους αγαπητούς αδελφούς αναγνώστας να προσεύχωνται για την ευτέλειά μας, ο Κύριος να καθαρίζη και τον ιδικόν μας νου <<από παντός μολυσμού σαρκός και πνεύματος επιτελούντα αγιωσύνην εν φόβω Θεού>> (Β' Κορινθ. κεφ. ζ' 1).
(ε κ τ ο υ π ρ ο η γ ο ύ μ ε ν ο υ )
Στην ευλογημένη αυτή κατάστασι ο νους αμιλλάται προς τους ασωμάτους αγγέλους του Ποιητού. Και όπως εκείνοι δεν φροντίζουν για τροφή και για κάθε άλλη υλική ανάγκη, έτσι και ο άϋλος νους δεν φροντίζει για τα υλικά, μέχρις ότου εισέλθη στον <<ουρανό της ησυχίας>>.
Και καθώς οι ασώματες δυνάμεις (οι άγγελοι του Θεού) δεν φροντίζουν για χρήματα και για κτήματα, έτσι και όσοι καθάρισαν <<το οπτικόν της ψυχής>> δεν μεριμνούν για την κάκωσι που δυνατόν να τους προξενήσουν τα πονηρά πνεύματα.
Γιατί ανυψώνονται μέχρις ότου να φθάσουν τα Σεραφείμ με την ερωτική εκείνη ανύψωσι της τελείας αγάπης (Φιλοκαλία τόμ. Α' 172, σ. α'). Αυτά όλα προσφέρονται από την <<φωτοτόκον
και αστραπητόκον και φωτοβόλον και πυρφόρον>> επιτήρησι του νου που τον αναδεικνύει ζωντανό και άγρυπνο <<πυλωρό>> της ψυχής με την άκτιστο χάρι της προσευχής.
Ωστόσο βασική προϋπόθεσις της επιτηρήσεως του νου είναι η απόθεσις πάσης βιωτικής μερίμνης που θολώνει και βυθίζει τον νου. <<Όταν, όμως, ο νους ελευθερωθή από κάθε αισθητό πράγμα και ανασηκωθή
από τον κατακλυσμό που δημιουργεί η τύρβη σ' αυτά και δη καθαρά τον εσωτερικό άνθρωπο, πρώτα - πρώτα δη το <<ειδεχθές προσωπείο>> που γίνεται από την περιπλανησί του στα κάτω, τότε σπεύδει να το αποπλύνη με πένθος.
Έπειτα, σαν βγάλη το άσχημο αυτό κάλυμμα, όταν η ψυχή δεν διασπάται πλέον με ποικίλες σχέσεις, σε ό,τι δεν της είναι συγγενικό, προχωρεί προς τα εσωτερικά της ταμεία ατάραχα και προσεύχεται εν κρυπτώ στον Πατέρα (Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς, Φιλοκ. τόμ. Δ' 109, 25).
Κάποτε ο Ζαχαρίας ο μαθητής του αββά Σιλουανού πηγαίνοντας σε μία υπηρεσία είπε στον γέροντα: <<Άφησε πάτερ το νερό και πότισε τον κήπο>>. Ο δε γέρων εξερχόμενος εσκέπασε την όψι του με το κουκούλιό του, ώστε να βλέπη μόνο τα βήματά του και έτσι επότιζε τον κήπο.
Συνήντησε, λοιπόν, αυτόν ένας αδελφός την ώρα εκείνη και βλέποντάς τον από μακρυά κατάλαβε τι έκανε. Έπειτα, ερχόμενος προς αυτόν, ο αδελφός είπε: -Πες μου, αββά, γιατί εσκέπασες το πρόσωπό σου με το κουκούλιο και επότιζες έτσι τον κήπο;
Και του απάντησε ο γέρων: -Για να μη δουν τα μάτια μου τα δένδρα και απασχοληθή ο νους μου από την δική του εργασία σε αυτά. Ένα κατανυκτικό απόστιχο του γ' ήχου είναι προσευχή στον Κύριο για την σύναξι και συστολή και επιστροφή του σκορπισμένου νου μας προς τα κτίσματα και τις θορυβώδεις μέριμνες του βίου τούτου:
Τον διεσπαρμένον μου νουν συνήγαγε Κύριε / και την χερσωθείσαν καρδίαν μου καθάρισον, / ως τω Πέτρω διδούς μοι μετάνοιαν, / ως τω τελώνη στεναγμόν και ως τη πόρνη δάκρυα / ίνα μεγάλη τη φωνή κραυγάζω σοι'
Ο Θεός σώσον με ως μόνος εύσπλαχνος και φιλάνθρωπος. Και σε ένα θαυμάσιο Θεοτοκίο του δ' ήχου ικετεύομε την Παναγία μας: Σε το καθαρώτατον του Βασιλέως παλάτιον / δυσωπώ πολυϋμνητε,
τον νουν μου καθάρισον τον / εσπιλωμένον πάσαις πλημμελείαις και καταγώγιον / τερπνόν της υπερθέου Τριάδος ποίησον όπως την / δυναστείαν σου και την πολλήν ευσπλαχνίαν σου / μεγαλύνω σωζόμενος ο αχρείος ικέτης σου.
Όλες, πράγματι, οι προσπάθειες του ανθρώπου να συναγάγη τον διεσπαρμένο νου του από την σπορά του <<εν τη οδώ>>, <<επί τας ακάνθας>> του βίου τούτου, <<επί την πέτραν>>, δεν είναι δυνατόν να καρποφορήσουν χωρίς την άνωθεν βοήθεια.
Γι' αυτό και οι άγιοι Ιγνάντιος και Κάλλιστος οι Ξανθόπουλοι λέγουν: <<Ουδείς δύναται στήσαι τον νουν ει μη το Πνεύμα το Άγιον>>.
Στην Ιερά Μονή Ιβήρων, κάποτε όταν ο εφημέριος άρχισε να θυμιατίζη τους προϊσταμένους στα στασίδια τους, πέρασε εμπρός από ένα προϊστάμενο χωρίς να τον θυμιάση. Μετά την απόλυσι της Θείας Λειτουργίας ο εφημέριος εκλήθη να λογοδοτήση.
Είπε λοιπόν ότι, όταν έφθασε στο στασίδι του προϊσταμένου το είδε κενό!! Εφώναξαν τότε ιδιαιτέρως τον προϊστάμενο και του είπαν το γεγονός. -Γέρον προϊστάμενε, πρόσεχε σε παρακαλούμε τον εαυτό σου, διότι ο ιερεύς εφημέριος είναι απλούς και ό,τι είδε αυτή την μαρτυρία δίνει.
Τότε ο προϊστάμενος κατανυγείς, είπε: -Έχει δίκαιο ο εφημέριος, επειδή εγώ, ενώ καθόμουν στο στασίδι, με τον νου μου διέτριβα στο μετόχι της μονής που βρίσκεται έξω στον κόσμο.
Στο Κοιμητήριο της Σκήτης της Αγίας Άννης, σ' ένα μικρό δωμάτιο και Οστεοφυλάκιο, ασκήτευε προ πολλών ετών ο ιερομόναχος Ματθαίος, προσευχόμενος αδιαλείπτως. Μία ημέρα άκουσε ο παπα-Ματθαίος θόρυβο.
Ανοίγει την πόρτα του Κοιμητηρίου και βλέπει πολλούς ωραίους νέους, από τους οποίους άλλοι έφερναν οστά και τα τοποθετούσαν εκεί, και άλλοι έπαιρναν οστά και αναχωρούσαν. Έμεινε εκστατικός ο παπα-Ματθαίος.
Τότε ένας από τους λαμπρούς νέους του είπε: -Τί θαυμάζεις Γέρων Ματθαίε; Εμείς είμεθα άγγελοι Θεού και πήραμε εντολή από την Παναγία να κάνωμε αυτό που βλέπεις. Μεταφέρομε δηλαδή εδώ τα οστά
εκείνων των ανθρώπων, οι οποίοι έχοντας μεγάλες αρετές, έφερναν συνεχώς τον νουν τους εδώ στο Άγιον Όρος και επιθυμούσαν να τελειώσουν εδώ τον δρόμο της ζωής τους, αλλά δεν κατώρθωσαν να πραγματοποιήσουν τον πόθο τους.
Επειδή, λοιπόν, είχαν αυτή την σφοδρά επιθυμία φέρνομε εδώ τα οστά τους για να αναστηθούν εδώ κατά την Δευτέρα Παρουσία. -Και τα άλλα οστά - συνέχισε ο άγγελος - που βλέπεις να μεταφέρωμε
από εδώ στον κόσμο, ήσαν εκείνων των μοναχών, οι οποίοι με το σώμα τους ήσαν εδώ, αλλά με τον νουν τους ευρίσκοντο στον κόσμο, απειθαρχώντας στις συμβουλές των Πατέρων και θέλοντας να έχουν σχέσεις με γονείς και άλλους κοσμικούς.
Γι' αυτό θα αναστηθούν όχι εδώ στο Άγιον Όρος, αλλά στον κόσμο κατά την ημέρα της Κρίσεως. Αλλοίμονο!
Αδελφέ αναγνώστα. Όπου βρίσκεται ο νους μας εκεί βρισκόμεθα και εμείς και απ' όπου απουσιάζει ο νους μας από εκεί αποσιάζομε και εμείς. Ο Κύριος να μας ελεήση. Αγώνας, λοιπόν, αγώνας για την διατήρησι του νου μας στο φυσικό του κέντρο, που είναι ο Θεός και η προσευχή.
Και, όσες φορές νικάται από φυγόκεντρες δυνάμεις, αγώνας για την επαναφορά, για την επανάκτησι του νου μας από κάθε είδους αιχμαλωσία: Φυγόκεντρες δυνάμεις είναι οι βιοτικές μέριμνες,
πράγματα και πρόσωπα που ζητούν να κερδίσουν τον νου μας με τις ενέργειες των πονηρών δαιμόνων, να τον απομυζήσουν μέσα στα αγκάθια τους και να τον κάνουν άκαρπο.
<<Δέσποτα, Χριστέ ο Θεός... ύψωσόν μου τον νου προς Σε, κάτω ελκυσθέντα και ανάγαγέ με από του χάσματος της απωλείας>>. (Ευχή ικετηρίου κανόνος εις τον Κύριον ημών Ιησούν Χριστόν).
Ερωτήθηκε η μητέρα Θεοδώρα: -Πώς μπορεί κάποιος εν μέσω θορύβων, ακούγοντας κοσμικούς λόγους να έχη τον νου του με τον Θεόν; Και απεκρίθη: -Όπως, όταν καθίσης σε τράπεζα στην οποία έχουν πολλά φαγητά και παίρνεις μεν από αυτά, αλλά όχι με ηδονή, δεν κατακρίνεσαι.
Έτσι και, αν κοσμικοί λόγοι εισέλθουν κατ' ανάγκη στ' αυτιά σου, να έχης την καρδιά σου προς τον Θεό και να μην Τον λησμονής. Και με την διάθεσι αυτή μη ακούγοντας με ηδονή, δεν θα ζημιωθής πολύ. (Ευεγερτινός, βιβλίο Γ').
( Σ υ ν ε χ ί ζ ε τ α ι )
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου