Συνακόλουθες αναρτήσεις εκ του βιβλίου
του Αρχιμανδρίτη Ιωαννικίου:
<<Φιλοκαλικές Σελίδες 2 - Ο Νους>>,
έκδοση <<Ιερού Ησυχαστηρίου Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά>>,
Κουφάλια Θεσ/νίκης, Θεσσαλονίκη 1988, σελ. 61-65.
Εισαγωγή στο διαδίκτυο, επιμέλεια, παρουσίαση κειμένων
ΑΓΙΟΚΥΠΡΙΑΝΙΤΗΣ.
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Ο άνθρωπος, το υπέροχο αυτό θεόπλαστον ον, η κορωνίς της Δημιουργίας, είναι μία σύνθεσις ύλης και πνεύματος, σώματος και ψυχής. Η υπέρβασις και μετάβασίς του από τον υλικό προς τον άϋλο, από τον αισθητό προς τον υπεραισθητό κόσμο γίνεται με την δύναμι της ψυχής, τον νου. Θεμελιώδης πίστις της Εκκλησίας μας είναι ότι ο άνθρωπος αποτελεί εικόνα του Τριαδικού Θεού. Ο Τριαδικός Θεός είναι Νους (Πατήρ), Λόγος (Υιός) και Πνεύμα. Νους ο άναρχος τον Λόγον απορρήτως γεγένηκε, / και το θείον Πνεύμα, το ισοσθενές εκπεπόρευκε' / και διά τούτο Τριάδα ομοούσιον, / τον Δεσπότην των όλων Θεόν καταγγέλλομεν. (Τριαδικός κανών, ήχος δ'). Και ο άνθρωπος είναι τριαδική εικόνα του Θεού. Ο άνθρωπος είναι και αυτός νους, λόγος και πνεύμα. Σε αυτήν την τριαδική, από άπειρη θεία αγάπη κατασκευή του (κατ' εικόνα) και στην κατά χάριν θέωσι (καθ' ομοίωσιν) έγκειται το απεριόριστο μεγαλείο του. Από αυτό το μεγαλείο φαίνεται η ασύγκριτη διαφορά του ανθρώπου από τα ζώα. Η ψυχή εδώ είναι μία, διαιρείται κατά τους αγίους Πατέρες σε τρεις δυνάμεις ή σε τρία μέρη: στο λογιστικό, στο επιθυμητό και στο θυμοειδές. Όργανο με το οποίο ενεργοποιείται το λογιστικό είναι ο νους. Ερώτησε κάποιος έναν ερημίτη: - Γέροντα, τί είναι νους; Με χαρακτηριστική απλότητα ο γέροντας, είπε: - Να, άμα λείψει ο κυβερνήτης από ένα καράβι, τί λες; Θα καταντήση στο λιμάνι; Τα κύματα θα το σπάσουν. Έτσι και ο νους. Είναι κυβερνήτης. Κατά τον άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά <<νους>> λέγεται και η ενέργεια του νου που συνίσταται σε λογισμούς, κρίσεις, συλλογισμούς και νοήματα. Αλλά όμως δεν είναι ο ίδιος ο νους, αλλά ενέργειες του νου. Νους είναι και η δύναμις που ενεργεί αυτά, η οποία ονομάζεται και κ α ρ δ ί α στην Αγία Γραφή. Η οποία καρδία είναι η κυριώτερη από όλες τις άλλες δυνάμεις της ψυχής και από αυτή τη δύναμι χαρακτηρίζεται η ψυχή μας λογική>> (Λόγος περί προσευχής και καθαρότητος καρδίας, Φιλοκαλία, τόμ. Α', σ. 133, κεφ. γ'). Αλλά ο νους είναι και η ικανότης του νου για την ένωσί του και μέθεξι με τον Θεόν. Αλλού ονομάζεται ικανότης προς θέα ή θεωρία ή όρασι του Θεού. Είναι ακριβώς το ίδιο πράγμα. Το να βλέπει κανείς τον Θεό, είναι ένωσις με τον Θεόν. Να γιατί ο νους κατά την πατερική ορολογία ονομάζεται <<οφθαλμός της ψυχής>>, <<νοερός οφθαλμός>>, <<όμμα>> ή <<θεωρητικόν ή λογιστικόν>> μέρος της ψυχής. Είναι εικόνα του Θεού ο άνθρωπος, διότι έχει νου. Ο νους του ανθρώπου είναι ένας δημιουργικός παράγων κάθε λεγομένου έργου πολιτισμού. Αλλά είναι τραγικό όταν στον νου λείπει η γνωστική και διακριτική αίσθησις. Τυφλώνεται τότε, εξέρχεται εντελώς από τον εαυτό του (καθώς θα δούμε) και αποκτά απόλυτες σχέσεις με τα δημιουργήματα, με την κατ' αίσθησι φύσι των όντων, ενώ η ουσία του είναι νοερά. Κολυμπά σ' ένα πέλαγος οιήσεως και κενοδοξίας, παύει να είναι <<ενεργεία νους>> και γίνεται μόνον <<δυνάμει νους>>, δηλαδή, αλογοποιείται. Γίνεται σαν τους άψυχους ηλεκτρονικούς εγκεφάλους που κατασκευάζει, σαν τα πλαστικά λουλούδια χωρίς άρωμα, σαν τις τυφλές μηχανές του. <<Ο νους του ανθρώπου, κατά την έκφρασι συγχρόνου γέροντος ασκητού, ομοιάζει με ένα πετεινόν του ουρανού, άλλοτε υψιπετές και άλλοτε χαμερπές>>. Με τα ύψη της αναβάσεως και αναγωγής του νου αφ' ενός και με τις πτώσεις του στα κατώτερα μέρη της γης αφ' ετέρου, στα οποία κυλιέται ο νους διά της επενεργείας των παθών, ασχολούνται οι Φιλοκαλικοί άγιοι Πατέρες. Η αυτοσυγκέντρωσις ή <<συνέλιξις>> του νου όσων ανθρώπων ασχολούνται με την λεγόμενη <<γιόγκα>> των μη χριστιανικών ανατολικών θρησκειών, μπορεί να πραγματοποιείται, αλλά είναι άπρακτη και άκαρπη. Ο νους εκεί παραμένει στην μέθοδο. Μέχρις εδώ μπορεί να θεωρηθή σαν μια επαινετή, ανθρώπινη όμως και μόνο προσπάθεια, γι' αυτόν τον λόγο και εκ των προτέρων καταδικασμένη. Ο νους εκεί σταματά στη μέση του δρόμου <<από Ιερουσαλήμ εις Ιεριχώ>> και <<λησταίς περιπίπτων, οι και εκδύοντες αυτόν και πληγάς επιτεθέντες αφιέντες αυτόν ημιθανή τυγχάνοντα>>. Αυτό συμβαίνει, διότι εκεί ο νους δεν έχει αντικείμενο, αναζητεί έναν ανύπαρκτο φωτισμό, και πλανάται <<πλάνην οικτράν>>, αφού στην πραγματικότητα ενούται με δαιμονικόν πνεύμα, το οποίο κατορθώνει να παρουσιάζη το ψεύδος ως αλήθεια και την αλήθεια ως ψεύδος <<μετασχηματιζόμενον εις άγγελον φωτός>>. Εθεωρήσαμε λοιπόν αναγκαίο, το δεύτερο τεύχος των Φιλοκαλικών Σελίδων να το αφιερώσουμε στο μέγιστο αυτό θέμα. Θερμή παράκλησις προς τους αγαπητούς αδελφούς αναγνώστας να προσεύχωνται για την ευτέλειά μας, ο Κύριος να καθαρίζη και τον ιδικόν μας νου <<από παντός μολυσμού σαρκός και πνεύματος επιτελούντα αγιωσύνην εν φόβω Θεού>> (Β' Κορινθ. κεφ. ζ' 1).
( ε κ τ ο υ π ρ ο η γ ο ύ μ ε ν ο υ )
<<Τον πλανεμένο νου τον σταματά η ανάγνωσις και η αγρυπνία και η προσευχή>> γράφει ο άγιος Ευάγριος ο μοναχός (Φιλοκαλία τ. Α' 58 ε'). Όσοι αγωνισταί εδοκίμασαν τις πλάνες του Πονηρού μπορούν να δοκιμάσουν τα θεραπευτικά μέσα. Η ψυχή - λέγει ο άγιος Ιωάννης της Κροστάνδης - μοιάζει μ΄ ένα άπειρο μοσχάρι που τρέχει να βοσκήση σ΄ ένα απόκρημνο τόπο και ολίγον κατ' ολίγον φεύγει από την καθοδήγησι του βοσκού. Έτσι πλανάται από το πονηρό πνεύμα.
Όπως, όμως, δεν μπορεί να πολυχρονίση η φωτιά κάτω από το νερό, έτσι δεν μπορεί να παραμείνη αισχρός λογισμός μέσα στην φιλόθεη καρδιά. Άλλος πόλεμος είναι ο πόλεμος της μνησικακίας, του θυμού ή της κακής επιθυμίας.
Συμβαίνει μάλιστα - λέγουν οι άγιοι Πατέρες - όταν ο νους νικήση τον θυμό ο διάβολος να εξάπτη την επιθυμία. Όταν αντιθέτως ο νους εξουδετερώση την επιθυμία, εξάπτει τον θυμό. <<Με την ταραχή των δυνάμεων αυτών ο νους κατά διάνοιαν μοιχεύει και θυμώνει, χωρίς να μπορή να δεχθή τον νόμο του Νομοθέτου Θεού.
Κι' αυτό γίνεται επειδή η λαμπρότης και το φως εκείνο του νου στερήθηκε από το ηγεμονικό του νου στον καιρό της προσευχής. Το ηγεμονικό του νου βοηθεί να δη ο νους τα νοήματα που προέρχονται από τα πράγματα καθαρά και με απάθεια>> (Φιλοκαλία Α' 44 β').
Άλλη τέχνη του εχθρού είναι <<το είδωλο της αμαρτίας>> που παρουσιάζει στον νου μετά την αποτέλεσι της αμαρτίας. Αυτό το παρομοιάζουν με το <<βδέλυγμα της ερημώσεως εστώς εν τόπω αγίω>>. Τόπος άγιος και ναός του Θεού είναι ο νους του ανθρώπου.
Ο <<παραρριπισμός του νοός>>, τον οποίο αναφέρει ο άγιος Ιωάννης της Κλίμακος, είναι ένας αιφνιδιασμός του εχθρού κατά του θεοφιλούς και αγωνιζομένου νου. Μια λεπτή, πολύ λεπτή έννοια, η οποία χωρίς κανένα χρόνο ή χωρίς καμμία αιτία, χωρίς καμμία εικόνα, επιτίθεται με μεγάλη οξύτητα και φανερώνει το πάθος.
Άλλη μέθοδος του διαβόλου είναι <<η αιχμαλωσία του νοός>> και άλλη ο πόλεμος με την <<αμάθεια και την αγνωσία>> που οδηγεί σε πλάνη ή σε αίρεσι. Είναι φορές που ο νους <<πυκτεύει (=πυγμαχεί) και δεν του επιτρέπεται να αναπνεύση από τον συνήθη πόλεμο. Διότι επηρεάζεται από τα ποικίλα πάθη. Όμως ζητώντας και κτυπώντας την πόρτα του Θείου ελέους θα του ανοίξη και θα του απαντήση ο Κύριος.
Και <<επιστάντος αγγέλου>>, αθρόως άπαντες αφίστανται οι ενοχλούντες και ευρίσκεται ο νους εν πολλή ανέσει>> (Φιλοκ. Α' 179λ'). Υπάρχουν ανάλογα θεραπευτικά μέσα τόσο για την αμαρτία του σώματος όσο και για την αμαρτία του νου. Ο άγιος Μάξιμος (Φιλοκαλία τόμ. Β' 22 ξδ') γράφει ότι:
<<Όπως το σώμα αμαρτάνει με τα πράγματα και έχει για να παιδαγωγηθή τις σωματικές αρετές, για να μένη αγνό, έτσι και ο νους αμαρτάνει με τα εμπαθή νοήματα και έχει επίσης για να παιδαγωγηθή τις ψυχικές αρετές, για να μένει αγνός, βλέποντας τα αισθητά πράγματα καθαρά και με απάθεια>>.
Μια πολύ εύστοχη, αλλά και συνήθης στα πατερικά γραπτά παρομοίωσις όσον αφορά την σχέσι σώματος και νου νου είναι αυτή: Η σάρκα ομοιάζει με υποζύγιο - ζώο και ο νους με τον επιβάτη - καβαλάρη, ο οποίος κρατεί τα ηνία - χαλινάρια σαν ηνίοχος και την κυβερνά. Μάλιστα ένα τροπάριο από τον γ' ήχο του Θεοτοκαρίου επεκτείνει την παρομοίωσι.
Καθώς βαδίζουν στον δρόμο τους ο Διάβολος (ο όφις, ο δόλιος εχθρός) πηδά και επιτίθεται εναντίον της σαρκός και <<εγκάθεται>> χρησιμοποιώντας τα σαρκικά κινήματά της. Την κεντά απροσδοκήτως, ξαφνικά με το κεντρί των παθών με σκοπό να την οδηγήση στον πνευματικό θάνατο.
Εγκάθεται εφ' οδού σαρκός εν τοις κινήμασιν,/όφις ο δόλιος εχθρός/και επιβάτη νω προσεπιτίθεται'/κεντών απροσδοκήτως Παρθένε τω κέντρω των/παθών/και θάνατον τον ψυχικόν μοι προσάγει/δι' ο βοήθει μοι.
Οι δαίμονες, γράφει ο άγιος Γρηγόριος ο Σιναϊτης, παίρνουν μορφή και προσβάλλουν τον νου μας σύμφωνα με το σύνηθες πάθος που επικρατεί και ενεργεί μέσα μας. Η αιτία για να παρουσιάσουν το είδωλο, δηλαδή την φανταστική εικόνα είναι το πάθος. Μάλιστα μας δείχνουν ποικίλη και πολύμορφη την φαντασία είτε στον ξύπνιο, είτε στον ύπνο μας (στα όνειρα). Μεγάλοι, πράγματι, ηθοποιοί οι δαίμονες!
Ασυναγώνιστοι στην έμπνευσι φανταστικών παραστάσεων με σκοπό να πλανέψουν, να ταράξουν ή να μολύνουν την ψυχή. Αλλά οι άγιοι Πατέρες, που εσπούδασαν τις εμπειρίες του νοερού πολέμου, ξεσκεπάζουν τα πονηρά παιχνίδια τους, αποκαλύπτουν το σύστημα, τις θέσεις, τις παγίδες, τις αιτίες, τα σχέδια, τα φανταστικά προσωπεία και τις φανταστικές μάσκες που χρησιμοποιούν τα πονηρά πνεύματα.
Ας ακούσωμε τον άγιο Γρηγόριο τον Σιναϊτη, πάλι τον μέγα καθηγητή της πνευματικής ζωής για τις σχέσεις που έχουν μεταξύ τους τα πάθη, οι δαίμονες, οι λογισμοί, οι φαντασίες: <<Οι αιτίες των παθών είναι οι <<καθ' αμαρτίαν>> πράξεις. Οι αιτίες των λογισμών είναι τα πάθη, των φαντασιών οι λογισμοί, των εννοιών η μνήμη. Της μνήμης αιτία είναι η λήθη, της λήθης γεννήτρια είναι η άγνοια, της αγνοίας η ραθυμία.
Την ραθυμία την γεννά η όρεξις της επιθυμίας, μητέρα δε των ορέξεων είναι η κίνησις της τροπής της ψυχής, της δε κινήσεως μητέρα η ενέργεια της πράξεως. Πράξις είναι η αλόγιστη έφεσις του κακού και διάθεσις για τα αισθητά και για τις αισθήσεις>> (Άγιος Γρηγόριος Σιναϊτης Φιλοκαλία τόμ. Δ' σελ. 39).
Θεραπευτικό μέσο του ασθενούς ή εμπαθούς νου, του κενοδόξου ή του σαρκικού νου είναι <<ο θρήνος του νοός>> και ο ολολυγμός της καρδίας και ο συντριμμός και η ταλαιπωρία και η στυγνότης και η εξουδένωσις. Αυτή είναι η λέον ευπρόσδεκτος θυσία στον Θεό. <<Θυσία τω Θεώ πνεύμα συντετριμμένον, καρδίαν συντετριμμένην και τεταπεινωμένην ο Θεός ουκ εξουδενώσει>>.
Έλεγε κάποιος από τους Πατέρες <<κάποτε, θέλοντας να δοκιμάσω τον λογισμό μου, αν ρέμβεται, αν απολύσω αυτόν στον κόσμο, τον απέλυσα και εστάθη ο νους μου στο ίδιο σημείο, χωρίς να γνωρίζη πού να απέλθη, έως ότου πάλι τον ύψωσα άνω. Εγνώριζα βέβαια πως αν έφευγε να ρέμβεται θα ηδυνάμην να τον δαμάσω.
Αυτήν την εργασία την πνευματική κατορθώνει η ησυχία με την ταπείνωσι και με την προσευχή. Διότι το να προσεύχεται συνεχώς με ταπείνωσι ταχέως φέρει αυτό το πράγμα σε προκοπή τον νου>>.
( Σ υ ν ε χ ί ζ ε τ α ι )
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου