ΤΑ ΧΡΙΣΤΟΨΩΜΑ

 

Απόσπασμα εκ του βιβλίου
''Ορθόδοξα Ελληνικά Χριστούγεννα''
σε ''Συλλογή και Επιμέλεια'' του θεολόγου Στεφάνου Κισιώτη,
εκδόσεις ''ΤΕΡΤΙΟΣ'', Κατερίνη, Νοέμβριος 1997, σελ. 126-129.
Εισαγωγή στο διαδίκτυο στο μονοτονικό σύστημα, επιμέλεια και παρουσίαση κειμένου
ΑΓΙΟΚΥΠΡΙΑΝΙΤΗΣ.

Τα Χριστόψωμα

Τα ''Χριστόψωμα'', που τώρα τα Χριστούγεννα θα ζυμωθούν στις πιο πολλές από τις ελληνικές επαρχίες και που οι επιφάνειές τος θα γεμίσουν καλλιτεχνικά στολίσματα και παραστάσεις, είναι κι αυτά, σαν λαϊκά δημιουργήματα, μια από τις πιο αξιοπρόσεκτες εκδηλώσεις της λαογραφικής μας τέχνης.

Συγκεντρώνουν τρία σημαντικά στοιχεία για τη λαογραφική τους αξιολόγηση: Τη γιορταστική παρουσία του κάθε Χριστούγεννα' τη συμβολική προσφορά και σκοπιμότητά τους' τη φροντισμένη τεχνική της λαϊκής κατασκευής και της διακόσμησής τους. Τα ίδια βέβαια στοιχεία παρουσιάζουν κι οι γνωστές βασιλόπιτες της Πρωτοχρονιάς, αλλά εκείνες έχουν εξελιχθεί σ γλύκισμα επιδόρπιο, που το συνεπήρε η γενική ψυχολογία του κυνηγητού της Τύχης, και που με το νόμισμά του έχει γίνει ένα ακόμη δοκιμαστήριο της καλής ή κακής Μοίρας των συνδαιτημόνων.

Το Χριστόψωμο όμως έμεινε ο βασικός <<άρτος>> της γιορτής των Χριστουγέννων, το ευλογημένο ψωμί του τραπεζιού και του σπιτιού, που θα στηρίξει τη ζωή του νοικοκύρη και των σπιτικών του, ακόμα και των ζών και της σοδειάς. Είναι ένα μεγάλο, ειδικά ζυμωμένο για τη μεγάλη μέρα του Χριστού ψωμί, το φτιάχνουν σαν προσφορά και το τρώνε σαν μετάδοση, το μεσημέρι στο τραπέζι τους ή και αποβραδίς στο δείπνο, οι Έλληνες αγρότες.

Ιερά ψωμιά έφτιαχναν και στην αρχαία Ελλάδα, σαν απαρχές στην Δήμητρα ή στον Απόλλωνα. Ήταν προσφορές με παραγωγική σκοπιμότητα και συντρόφευαν συχνά κι από άλλους καρπούς της συγκομιδής. Μερικά απ' αυτά τα έλεγαν και <<ευετηρίες>>. Το φτιάξιμο του Χριστόψωμου (=Χριστουγεννόψωμο) ακολουθεί δύο τεχνικές, που τις καθορίζει η ιερότητα και η συμβολική σκοπιμότητά του.

Η πρώτη είναι η τεχνική του ζυμώματος με τα συμπληρωματικά υλικά' η δεύτερη είναι η φιλοτέχνηση της μορφής και της επιφάνειάς του. 1. Όπως όλα τα <<γιορτιάτικα ψωμιά>> στην Ελλάδα, τα Χριστόψωμα γίνονται με ακριβά και αγνά υλικά, που είτε περιορίζονται στο ψιλοσκονισμένο σιτάρι και το σησάμι (σαν τους <<μεταξωτούς άρτους>> των Βυζαντινών), είτε προχωρούν στην ανάμιξη μελιού και μπαχαρικών: γλυκάνισου, ζάχαρης, κανέλας, ροδόνερου, σταφίδας, γαρύφαλλου κ.λπ.

Κι η προσοχή την ώρα του ζυμώματος είναι σχεδόν ιεροτελεστική: <<Το αλεύρι περνιέται από ψιλή κρισάρα και ρίχνεται για ζύμωμα σε λεκάνη λευκή. Το προζύμι δεν θα είναι από μαγιά αγορασμένη, αλλά παλιό, σπιτίσιο. Η νοικοκυρά θα κάμει το σταυρό της, θα ευχηθεί κάθε καλό στο σπίτι, και θ' αρχίσει το ζύμωμα>>. (Πληροφορία από χωριό της Κορινθίας). 2. Ακολουθεί το στόλισμα και τα κεντίδια πάνω στην επιφάνεια του ψωμιού.

Τη μορφή και το σχήμα του -κυκλικό, κουλουρόσχημο, αβγωτό, παραλληλόγραμμο ή ρομβικό- τα κανονίζουν η παράδοση κι οι τοπικές συνήθειες. Η ίδια παράδοση καθορίζει και τα στολίδια. Ένας μεγάλος σταυρός στη μέση του ψωμιού είναι απαραίτητος. Τον κάνουν με πρόσθετη λουρίδα ζυμαριού, ή τον αποτυπώνουν με πραγματικόν ξύλινο του σπιτιού (συνήθως φερμένον από προσκύνημα).

Μπορεί να τον αντικαταστήσουν και με σφραγίδα εκκλησιαστική ή άλλη ξυλόγλυπτη, από εκείνες που πουλούσαν παλιότερα οι Αγιορείτες. (Το Μουσείο Μπενάκη έχει μια καλή συλλογή, με ποικίλα σχήματα και παραστάσεις' ξεχωρίζουν κι οι δικέφαλοι αετοί). Στις άκρες και στο κέντρο του σταυρού βάζουν άσπαστα μεγάλα καρύδια ή μύγδαλα. (Είναι μια λαϊκή ακροδιακοσμητική, αλλά αυτό σημαίνει και μια προσφορά καρπών, μαζί με το μεγάλο ψωμί.

Οι ξεροί καρποί είναι, στην περίοδο αυτή, οι πιο αντιπροσωπευτικοί της σοδειάς). Κι ύστερα κεντούν με το πηρούνι, ή με το μαχαίρι και το ψαλίδι, διάφορα σχέδια <<με σημασία>> πάνω στις ελεύθερες επιφάνειες. Η <<σημασία>> αυτή είναι συνήθως γεωργική ή τσοπάνικη. Σχεδιάζουν π.χ. στην Κεντρική Μακεδονία το αλέτρι με τα βόδια, τη θημωνιά, το βαρέλι και το σπίτι (Βλ. <<Λαογραφία>> ΙΒ', 1938, σελ. 94. 

Προσθέτουν κουλουράκια, στενόμακρα κι άλλα σαν σταυρουδάκια, που τα ονοματίζουν <<αρνάκια>> και <<κατσικάκια>> (Δ. Λουκοπούλου, <<Ποιμενικά της Ρούμελης>>, 1930, σελ. 173).

Σχεδιάζουν μια μαργαρίτα με τόσα φύλλα, όσα είναι τα μέλη της οικογένειας, κι από πάνω της μια σκεπή σπιτιού. Κάτω δεξιά ένα ζώο, για να συμβολίζει τα κατοικίδια' απάνω δεξιά ένα σύμπλεγμα, που δείχνει τα κοπάδια, κι απάνω αριστερά ένα κλωνάρι κληματαριάς, για να θυμίζει τ' αμπέλια. (Πληροφορία από χωριό της Λειβαδιάς).

Όλα αυτά τα σχέδια γίνονται όμορφα ή <<χοντρά>>, ανάλογα με την πείρα και το <<χέρι>> της ζυμώτρας. Υπάρχουν <<μερακλούδες>>, που βάλουν σ' αυτό όλη την τέχνη τους και μπορούν να σχεδιάσουν πάνω στο χριστόψωμο έναν ζωντανό κόσμο από σπίτια, πρόβατα ή γεωργικές δουλειές. (Εδώ μπορούμε να σκεφτούμε και τις Κρητικές ή Κυπριώτισσες ψωμοκεντήστρες, που φιλοτεχνούν θαυμαστές επιφάνειες πάνω στις κουλούρες του γάμου, ή στα ψωμιά που θέλουν να χαρίσουν σε αγαπημένα τους πρόσωπα).

Και δουλεύουν πάνω στο ζυμάρι υπομονετικά, με το πηρούνι ή με το ξύλο, χρησιμοποιώντας βοηθητικά και βελανόκουπες (Ρούμελη) ή τον ύπερο της παπαρούνας (Δωδεκάνησα). Ανακατεύουν μέσα στα σχέδια και στοιχεία θρησκευτικά, σταυρουδάκια, τριάδες, τ' άστρο της Βηθλεέμ, χέρια σταυρωτά ή και δάκτυλα, που λένε πως είναι από το χέρι του Χριστού, που κατέβηκε κι ευλόγησε το ψωμί (Κεφαλονιά). 

Και για να μην είναι μονόχρωμα όλα τούτα τα κεντίδια κι οι γραμμές, ξεφλουδίζουν αμύγδαλα και τα <<μπήγουν>> εδώ κι εκεί πάνω στο  ψωμί, μόνα τους ή σαν φύλλα λουλουδιύ, βάζουν και κομμάτια ζάχαρη <<καραμέλα>> κι αστράκια πολύχρωμα και <<ζαφουράνα>>, και καρύδια σπασμένα και σουσάμι μπόλικο... Πότε το κόβουν και πως τρώνε στο τραπέζι το Χριστουγεννιάτικο μεγαλόψωμο;

Ο νοικοκύρης είναι ο μεγάλος λειτουργός που θ' αναλάβει το κόψιμο και το μοίρασμά του. Το μεσημέρι της Γιορτής, σ' όλους σχεδόν τους τύπους του Χριστόψωμου, ο πατέρας θα το πρωτοσταυρώσει λέγοντας <<Χρόνια Πολλά>>, ή το <<Η Γέννησίς Σου>>. Μπορεί να έχει μέσα και νόμισμα, και να το κόψει σε κομμάτια. Υπάρχουν όμως και ξεχωριστές, πιο τελετουργικές περιπτώσεις.

Μαζί με τον Θεό, ο άνθρωπος δεν ξεχνά, σε καμμιά από τις τις θρησκευτικές εκδηλώσεις του, και τη Γη που τον τρέφει. Στην περίπτωση του Χριστόψωμου συναντήθηκαν, στα ελληνικά έθιμα, ο Χριστός και το ψωμί. Κι ήτανε φυσικό να τυπωθεί, πάνω στο χριστουγεννιάτικο ψωμί, το διπλό αυτό στοιχείο, όπως το σκέφτηκε συνδυασμένο ο λαός με την φαντασία και την τέχνη του, μια τέχνη λαογραφική και λατρευτική. 

Εισαγωγή στο διαδίκτυο στο μονοτονικό σύστημα, επιμέλεια και παρουσίαση κειμένου
ΑΓΙΟΚΥΠΡΙΑΝΙΤΗΣ.
Απόσπασμα εκ του βιβλίου
''Ορθόδοξα Ελληνικά Χριστούγεννα'' 
σε ''Συλλογή και Επιμέλεια'' του θεολόγου Στεφάνου Κισιώτη,
εκδόσεις ''ΤΕΡΤΙΟΣ'', Κατερίνη, Νοέμβριος 1997, σελ. 126-129.

Ορθόδοξα Ελληνικά Χριστούγεννα