ΔΙΔΩΣ ΣΩΤΗΡΙΟΥ: «ΜΑΤΩΜΕΝΑ ΧΩΜΑΤΑ» (1962) - ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ

 

ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΗΣ ΔΙΔΩΣ ΣΩΤΗΡΙΟΥ:

«ΜΑΤΩΜΕΝΑ ΧΩΜΑΤΑ»

Ένας επικός θρήνος, μια λυρική ελεγεία, μία ανείπωτη πραγματεία για τη ζωή των Ελλήνων Μικρασιατών και την καταστροφή της Σμύρνης. Για να θυμόμαστε αυτά, που ενδεχομένως να ζήσουμε! <<Πόλεμοι και ξανά πόλεμοι! Τι στο καλό θα βγάλει η μαγκούφα η εποχή μας και κοιλοπονάει τόσο άγρια>>; Μπήκε το κακό με τους Βαλκανικούς Πολέμους και άργησε να βγει. Χρόνια σπαρμένα με θυσίες, πολέμους και νεκρούς. Η Μικρασιατική εκστρατεία και η καταστροφή. Η ιστορία του Μανώλη Αξιώτη, Μικρασιάτη αγρότη από τον Κιρκιντζέ. Άνθρωπος του μόχθου, δεμένος με τον τόπο του, το πατρικό του σπίτι, τους χωριανούς του. Ο άντρας που πάλεψε με κορμί και με ψυχή. Στο Αμελέ Ταμπουρού, τα Τάγματα Εργασίας της Άγκυρας, το 1915. Στο μέτωπο του Αφιόν Καραχισάρ το 1922. Μια λεύτερη πατρίδα ονειρευόταν καθώς έσφιγγε τα δόντια και έλεγε: <<Ώρα μάχης, Αξιώτη, ώρα θυσίας. Δεν έχεις ελόγου σου κανένα πάρε δώσε με την πολιτική. Το χρέος σου κάνεις>>. Γνώρισε κακουχίες και στερήσεις, είδε βασανιστήρια και θανάτους, έζησε την αιχμαλωσία και την προσφυγιά, για να συλλογιστεί: <<Θηρίο είν' ο άνθρωπος>>! Το μνημειώδες έργο της σύγχρονης ελληνικής πεζογραφίας έγινε bestseller της σύγχρονης εξόδου του Μικρασιάτικου Ελληνισμού. Από το 1962 που πρωτοεκδόθηκαν μέχρι σήμερα τα <<Ματωμένα Χώματα>> έχουν ξεπεράσει σε πωλήσεις τα 400.000 αντίτυπα. Το βιβλίο έχει μεταφραστεί στις εξής γλώσσες: αγγλικά, βουλγαρικά, εσθονικά, γαλλικά, γερμανικά, ολλανδικά, ουγγρικά, ρώσικα, ρουμανικά, σερβικά, ισπανικά, ιταλικά, τουρκικά και κέλτικα βρετονικά. Στην Τουρκία το βιβλίο είχε συγκλονιστική απήχηση.

ΑΓΙΟΚΥΠΡΙΑΝΙΤΗΣ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ
(1962)

Σαράντα χρόνια συμπληρώθηκαν από τότε που ο μικρασιατικός ελληνισμός ξεριζώθηκε από τις προγονικές εστίες του. Και είναι τούτος ο ξεριζωμός ένα από τα πιο συγκλονιστικά κεφάλαια της νεότερης ιστορίας μας. Κείνοι που έζησαν μέσα στη θύελλα φεύγουν ένας ένας κι η ζωντανή μαρτυρία τους χάνεται. Χάνονται οι λαϊκοί θησαυροί ή μπλαλσαμώνονται στα ιστορικά αρχεία. <<Απ' του πεθαμένου το μάτι, μην περιμένεις δάκρυ>> λέει μια μικρασιατική παροιμία. Στις μνήμες των ζωντανών έσκυψα. Ακούμπησα μ' αγάπη και πόνο τ' αφτί στις καρδιές τους, εκεί που κρατούν τις θύμησες, όπως το κονοστάσι τα βάγια και τα στέφανα. Κάτω απ' το Μανώλη Αξιώτη, τον κεντρικό αφηγητή του βιβλίου, υπάρχει ο μικρασιάτης αγρότης, που έζησε τ' Αμελέ Ταμπούρια του 14-18, που φόρεσε αργότερα τη στολή του Έλληνα φαντάρου, που είδε την καταστροφή, έζησε την αιχμαλωσία και που πρόσφυγας, έφαγε πικρό ψωμί, σαράντα χρόνια λιμενεργάτης συνδικαλιστής, μαχητής της Εθνικής μας Αντίστασης. Ήρθε και με βρήκε και μου έδωσε ένα τεφτέρι με τις αναμνήσεις του. Συνταξιούχος, κάθισε με υπομονή και κοπίασε να γράψει με τα λίγα γράμματάκια του, τα όσα είδαν τα μάτια του εξήντα τόσα χρόνια. Από τέτοιους αυτόπτες μάρτυρες πήρα το υλικό που χρειαζόμουνα, για να γράψω τούτο το μυθιστόρημα, με μοναδική έγνοια να συμβάλλω στην ανάπλαση ενός κόσμου που χάθηκε για πάντα' να μην ξεχνούν οι παλιοί' να βγάλουν σωστή κρίση οι νέοι.

Δ.Σ.

«ΜΑΤΩΜΕΝΑ ΧΩΜΑΤΑ»

Αποσπασματικές αναρτήσεις από το βιβλίο
της Διδώς Σωτηρίου: <<Ματωμένα Χώματα>>, εκδόσεις <<ΚΕΔΡΟΣ>>,
11η έκδοση, Αθήνα 1986, σελ. 24-29.
Εισαγωγή στο διαδίκτυο, επιμέλεια, παρουσίαση
«ΑΓΙΟΚΥΠΡΙΑΝΙΤΗΣ».

Τούρκους δεν είχαμε στο χωριό -κι ας ήτανε τα τούρκικα η γλώσσα που μιλούσαμε. Άσβηστη καντήλα έκαιγε στην καρδιά η αγάπη για την πατρίδα μας την Ελλάδα! Οι Τούρκοι απ' τα γύρω χωριά, το Κιρετσλί, το Χαβουτσλί, το Μπαλατζίκ, μας τιμούσανε και μας θαυμάζανε' έκοβε λέει το μυαλό μας κι ήμασταν εργατικοί.

Και μεις, είν΄αλήθεια, ποτέ δεν τους δίναμε αφορμή ν' αλλάξουνε γνώμη. Με τον καλό λόγο στεκόμαστε και με το μπαξίς. Μέρα δεν περνούσε που να μην κατεβούνε στην αγορά μας Τούρκοι χωριάτες. Φέρνανε ξύλα, κάρβουνα, πουλερικά, καϊμάκια, αυγά, τυριά, όλα τα μπερκέτια της Ανατολής' τα πουλούσανε στα παζάρια κι αγόραζαν ύστερα από τα μαγαζιά μας ό,τι είχαν ανάγκη. Το βράδυ ξαναγυρίζανε στα χωριά τους.

Μερικοί μέναν μουσαφιραίοι σε φιλικά σπίτια. Τρώγανε ψωμί μαζί μας και κοιμόντανε στα στρώματά μας. Το ίδιο κάνανε κι οι δικοί μας όταν πήγαιναν κατά τα τουρκοχώρια για ν' αγοράσουνε βόδια, άλογα ή μεζεμένο το γάλα της χρονιάς. Όταν ανταμώναμε ξεμονοχιασμένοι στα βουνά, χαιρετιόμαστε με ντεμενάδες, καλημερίσματα και καλησπερίσματα. <<Σαμπαλαρριωίζ χαϊρ ολσούν! <<Αξαμλαρινίζ χαϊρ ολσούν>>!

Στο πανηγύρι τ' Άι-Δημητριού γέμιζε το χωριό Τούρκους που φτάνανε από πολύ μακριά, από τα μέρη της Κόνιας. Λεγόντανε Κιρλήδες κι ήτανε μεγαλόσωμοι άνδρες, ψημένοι απ' τα λιοπύρια και το μόχτο. Οι Κιρλήδες ήταν κολίγοι, δίχως πιθαμή δική τους γη, καμένοι και τσιτσιρισμένοι απ' τον τσιφλικά μπέη. Ολοχρονίς αλάδωτο τ' αντερό τους κι ανήμερη η πείνα τους, ταλαιπωρημένο το κορμί τους δε γνώρισε ποτέ καινούργιο ρούχο.

Πάππο προς πάππο αγόραζαν γιουσουρουμτζίδικα ξεβαμμένα και χιλιομπαλωμένα σαλβάρες και τζουμπέδες. Άμα είδαν κι απόειδαν πως πήγαινε γιαμπανά η ζωή τους, είπανε να ξενιτευτούνε να λεφτερωθούν απ' τον τσιφλικά. Παίρνανε, λοιπόν, γύρω τα χωριά και μισθώνανε τη δύναμή τους. Κάνανε τόση δουλειά, όση και τα σημερινά τρακτέρια.

Με δυο κασμαδιές και μια γερή κλοτσιά να ξεριζώνανε θηρία πουρνάρια, κέδρα και πεύκα. Τους παράδινες τριάντα, πενήντα στρέμματα γη, ρουμάνια όλο δάση και βράχια, που έλεγες πως θά' ταν αδύνατο να ξεχερσωθούνε, και σου γυρίζανε χωράφι καρπερό, έτοιμο να δεχτεί το σπόρο. Τούτα τα χωράφια τα δούλευαν οι Ρωμιοί ένα δυο χρόνια κι ύστερα τα δηλώνανε στις τούρκικες αρχές κι αποχτούσανε, χωρίς μεγάλες διατυπώσεις, τίτλους ιδιοχτησίας.

Έτσι έγινε νοικοκύρης κι ο πατέρας μου κι έφτιαξε μπαξέδες να τους λιμπίζεται ο άνθρωπος. Έβαζε τους Κιρλήδες στη δουλειά κι ελόγου του έπαιρνε το τουφέκι του, τις δύο κάμες του, λίγα παξιμάδια κριθαρένια κι έφευγε για κυνήγι, είκοσι τριάντα μέρες.

Σκότωνε αγριογούρουνα, τα πουλούσε στα χωριά, μάζευε σερμαγιά και γύριζε και πλέρωνε τα μεροκάματα των Τούρκων. Τις χριστιανικές γιορτές τις χαιρόντανε οι Κιρλήδες το ίδιο όπως κι εμείς. Ήταν μια ευκαιρία να φάνε κατά που ζητούσε το πελώριο κορμί τους.

Σπίτι ρωμαίικο δεν έμεινε που να μην τους φιλέψει ό,τι καλύτερο είχε. Την Πρωτοχρονιά ήταν συνήθειο να στέκουν οι Κιρλήδες στις βρύσες. Όταν πήγαιναν οι γυναίκες να πάρουνε νερό, τους κουβαλούσανε δίσκους με γλυκά, μπακλαβάδες, χαλβάδες, βασιλόπιττες. Αν πεις πια την Καθαρά Δευτέρα, που άρχιζε η νηστεία και οι Κιρκιτζιώτισσες τρίβανε τα μπουκάλια μη λάχει και μείνει μέσα μυρουδιά από αρτίσιμο, τότε για τους Κιρλήδες ξημέρωνε η ωραιότερη μέρα της ζωής τους.

Κάθε σπίτι τους έδινε ολόκληρα σινιά με τυρόπιτες, αυγόπιτες, μακαρονάδες, γλυκίσματα. Κι οι Κιρλήδες, χαμογελαστοί κι ευτυχισμένοι, δίνανε ευχές στις <<θείες>> και στις <<θείτσες>>: -Τσοκ σεκελερέ αμπλά, αμπλαζιγήμ! Σαν έφτανε ο Απρίλης με τη γιορτή του Άι-Γιωργιού, μαζεύανε τον κόπο τους και γυρίζανε πίσω στα μέρη τους. Παίρνατε τότες ένα από τα σπίτια, κι αποχαιρετούσανε συγκινημένοι τους Ρωμιούς:

-Χαλάλισέ μου, τσορμπατζή, το ψωμί που έφαγα κοντά σου, λέγανε. Κι οι δικοί μας τους αποκρίνονταν: -Χαλάλι σας. Αμέτε στο καλό. Ογούρ ολά!...! Ήταν και μερικοί που, στα κρυφά, προσκυνούσανε την ασημένια εικόνα τ' Άι-Γιώργη κι αφήνανε τάματα για να τους γιατρέψει κάποια κακιά τους αρρώστια και να τους κρατάει γερούς στα μακρινά ταξίδια τους. Μόλις είδε ο πατέρας πως κάτεχα καλά και τις τέσσερεις πράξεις της αριθμητικής και πως μπορούσα να στρώσω λόγο στη γραφή, με φώναξε και μού' πε:

-Χαζίρεψε τα ρούχα σου, Μανώλη. Τούτες τις μέρες έχω σκοπό να σε στείλω στη Σμύρνη. Θέλω να βγεις στην πιάτσα, να μάθεις το εμπόριο, να ξετριφτείς, να δουλέψεις κοντά σε εμπόρους, τσαρσιλήδες και φατόρους. Πρώτη φορά μου μίλησε ο πατέρας μου σαν νά 'μουν άντρας. Μου φάνηκε πως ήταν μια σπάνια μέρα όπου η πόρτα της καρδιάς του είχε μείνει ανοιχτή. Γι' αυτό πήρα το θάρρος και του είπα: -Θα κάνω όπως ορίζεις, πατέρα.

Όμως ήθελα να ξέρεις, πως τ' αγαπώ τα γράμματα, γλιστρούνε μέσα μου μ' ευκολία, όπως όταν διψάς και πίνεις νερό... Ο λόγος μου πρέπει να τού 'κανε κάποιαν εντύπωση. Δεν μού 'δωκε απόκριση. Έβγαλε ένα βαρύ άναρθρο <<μμμ!>> που δε με βοήθησε να καταλάβω τι στοχαζόταν να πράξει. Την άλλη μέρα καθώς γυρίζαμε απ' τ' ορεινό μας χτήμα, κοντοστάθηκε στο διάσελο, γυρόφερε το μάτι στον κάμπο και μου είπε:

Τί τα θέλεις τα γράμματα, όπ' έχουμε τέτοια μπερικετλίδικα χώματα για δούλεψη; Παπάς θα γένεις ή δάσκαλος; Έμπορα χρειάζουμαι, να μάθει τ' αλισβερίσι, να νταραβερίζεσαι στις πολιτείες όπου μας τρώνε το διάφορο οι αγιογδύτες, οι χαραμοφάηδες οι εμπόροι. Αν σε ξεχώρισα να σε στείλω στη Σμύρνη, τό 'κανα γιατί κόβει το μάτι σου και παίρνει καλές στροφές το μυαλό σου. Αυτή 'ναι η θέλησή μου...

Ξημέρωμα Κυριακή, καθώς ο πατέρας έφυγε για δουλειές στ' Αιντίνι, βρήκα την ευκαιρία ν' ανέβω στο βουνό ν' ανταμώσω το Σφεκιέτ και να του φέρω το χαμπέρι του μισεμού μου. Με τούτο το βοσκόπουλο είχα μιαν αξέχαστη φιλία. Στις διακοπές του Πάσχα, σαν ανέβαινα κι εγώ με τα πρόβατα στο βουνό, τα παράσερνα στα πιο τρελά παιχνίδια. Σκαρφαλώναμε σε ψηλές απάτητες κορφές, ψάχναμε γι' αετοφωλιές και για κρυφές σπηλιές, κολυμπούσαμε σε ποτάμια.

Όταν μας έβρισκε καμιά μπόρα και βλέπαμε τα δέντρα να δέρνουνται με τη βροχή, ξαμολιόμαστε κι εμείς μέσα στο δάσος και τρέχαμε, με γυμνό το στήθος, μεθυσμένοι από μιαν αλλόκοτη χαρά που βίτσιζε τις αισθήσεις μου. Σα μας πότιζε το νερό ίσαμε το κόκαλο, μαζευόμαστε στη σπηλιά όπου φυλάγαμε τα κοπάδια' ανάβαμε φωτιά' κολατσίζαμε.

Τότες κράταγα στα χέρια μου τη φαντασία του Σφεκιέτ' την έπλαθα, όπως με το ζυμάρι πλάθεις τα Λαζαράκια. Στην Ανάσταση τον κατέβαζα στον Κιρκιτζέ! Χαιρότανε να βλέπει τη νύχτα τα κεριά να στραφταλίζουνε σαν αστράκια, ν' ακούει το Χριστός Ανέστη και της καμπάνας το ξεσηκωτικό μελωδικό κάλεσμα, να ρίχνει μαζί μας τράκα τρούκες και να τρώει στο τραπέζι μας τη μοσχοβολιστή αυγοκομμένη μαγειρίτσα της μάννας μου.

Εισαγωγή στο διαδίκτυο, επιμέλεια, παρουσίαση
«ΑΓΙΟΚΥΠΡΙΑΝΙΤΗΣ».
Αποσπασματικές αναρτήσεις από το βιβλίο
της Διδώς Σωτηρίου: <<Ματωμένα Χώματα>>, εκδόσεις <<ΚΕΔΡΟΣ>>,
11η έκδοση, Αθήνα 1986, σελ. 24-29.