Συνακόλουθες αναρτήσεις εκ του βιβλίου
του Αρχιμανδρίτη Ιωαννικίου:
<<Φιλοκαλικές Σελίδες 2 - Ο Νους>>,
έκδοση <<Ιερού Ησυχαστηρίου Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά>>,
Κουφάλια Θεσ/νίκης, Θεσσαλονίκη 1988, σελ. 48-55.
Εισαγωγή στο διαδίκτυο, επιμέλεια, παρουσίαση κειμένων
ΑΓΙΟΚΥΠΡΙΑΝΙΤΗΣ.
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Ο άνθρωπος, το υπέροχο αυτό θεόπλαστον ον, η κορωνίς της Δημιουργίας, είναι μία σύνθεσις ύλης και πνεύματος, σώματος και ψυχής. Η υπέρβασις και μετάβασίς του από τον υλικό προς τον άϋλο, από τον αισθητό προς τον υπεραισθητό κόσμο γίνεται με την δύναμι της ψυχής, τον νου. Θεμελιώδης πίστις της Εκκλησίας μας είναι ότι ο άνθρωπος αποτελεί εικόνα του Τριαδικού Θεού. Ο Τριαδικός Θεός είναι Νους (Πατήρ), Λόγος (Υιός) και Πνεύμα. Νους ο άναρχος τον Λόγον απορρήτως γεγένηκε, / και το θείον Πνεύμα, το ισοσθενές εκπεπόρευκε' / και διά τούτο Τριάδα ομοούσιον, / τον Δεσπότην των όλων Θεόν καταγγέλλομεν. (Τριαδικός κανών, ήχος δ'). Και ο άνθρωπος είναι τριαδική εικόνα του Θεού. Ο άνθρωπος είναι και αυτός νους, λόγος και πνεύμα. Σε αυτήν την τριαδική, από άπειρη θεία αγάπη κατασκευή του (κατ' εικόνα) και στην κατά χάριν θέωσι (καθ' ομοίωσιν) έγκειται το απεριόριστο μεγαλείο του. Από αυτό το μεγαλείο φαίνεται η ασύγκριτη διαφορά του ανθρώπου από τα ζώα. Η ψυχή εδώ είναι μία, διαιρείται κατά τους αγίους Πατέρες σε τρεις δυνάμεις ή σε τρία μέρη: στο λογιστικό, στο επιθυμητό και στο θυμοειδές. Όργανο με το οποίο ενεργοποιείται το λογιστικό είναι ο νους. Ερώτησε κάποιος έναν ερημίτη: - Γέροντα, τί είναι νους; Με χαρακτηριστική απλότητα ο γέροντας, είπε: - Να, άμα λείψει ο κυβερνήτης από ένα καράβι, τί λες; Θα καταντήση στο λιμάνι; Τα κύματα θα το σπάσουν. Έτσι και ο νους. Είναι κυβερνήτης. Κατά τον άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά <<νους>> λέγεται και η ενέργεια του νου που συνίσταται σε λογισμούς, κρίσεις, συλλογισμούς και νοήματα. Αλλά όμως δεν είναι ο ίδιος ο νους, αλλά ενέργειες του νου. Νους είναι και η δύναμις που ενεργεί αυτά, η οποία ονομάζεται και κ α ρ δ ί α στην Αγία Γραφή. Η οποία καρδία είναι η κυριώτερη από όλες τις άλλες δυνάμεις της ψυχής και από αυτή τη δύναμι χαρακτηρίζεται η ψυχή μας λογική>> (Λόγος περί προσευχής και καθαρότητος καρδίας, Φιλοκαλία, τόμ. Α', σ. 133, κεφ. γ'). Αλλά ο νους είναι και η ικανότης του νου για την ένωσί του και μέθεξι με τον Θεόν. Αλλού ονομάζεται ικανότης προς θέα ή θεωρία ή όρασι του Θεού. Είναι ακριβώς το ίδιο πράγμα. Το να βλέπει κανείς τον Θεό, είναι ένωσις με τον Θεόν. Να γιατί ο νους κατά την πατερική ορολογία ονομάζεται <<οφθαλμός της ψυχής>>, <<νοερός οφθαλμός>>, <<όμμα>> ή <<θεωρητικόν ή λογιστικόν>> μέρος της ψυχής. Είναι εικόνα του Θεού ο άνθρωπος, διότι έχει νου. Ο νους του ανθρώπου είναι ένας δημιουργικός παράγων κάθε λεγομένου έργου πολιτισμού. Αλλά είναι τραγικό όταν στον νου λείπει η γνωστική και διακριτική αίσθησις. Τυφλώνεται τότε, εξέρχεται εντελώς από τον εαυτό του (καθώς θα δούμε) και αποκτά απόλυτες σχέσεις με τα δημιουργήματα, με την κατ' αίσθησι φύσι των όντων, ενώ η ουσία του είναι νοερά. Κολυμπά σ' ένα πέλαγος οιήσεως και κενοδοξίας, παύει να είναι <<ενεργεία νους>> και γίνεται μόνον <<δυνάμει νους>>, δηλαδή, αλογοποιείται. Γίνεται σαν τους άψυχους ηλεκτρονικούς εγκεφάλους που κατασκευάζει, σαν τα πλαστικά λουλούδια χωρίς άρωμα, σαν τις τυφλές μηχανές του. <<Ο νους του ανθρώπου, κατά την έκφρασι συγχρόνου γέροντος ασκητού, ομοιάζει με ένα πετεινόν του ουρανού, άλλοτε υψιπετές και άλλοτε χαμερπές>>. Με τα ύψη της αναβάσεως και αναγωγής του νου αφ' ενός και με τις πτώσεις του στα κατώτερα μέρη της γης αφ' ετέρου, στα οποία κυλιέται ο νους διά της επενεργείας των παθών, ασχολούνται οι Φιλοκαλικοί άγιοι Πατέρες. Η αυτοσυγκέντρωσις ή <<συνέλιξις>> του νου όσων ανθρώπων ασχολούνται με την λεγόμενη <<γιόγκα>> των μη χριστιανικών ανατολικών θρησκειών, μπορεί να πραγματοποιείται, αλλά είναι άπρακτη και άκαρπη. Ο νους εκεί παραμένει στην μέθοδο. Μέχρις εδώ μπορεί να θεωρηθή σαν μια επαινετή, ανθρώπινη όμως και μόνο προσπάθεια, γι' αυτόν τον λόγο και εκ των προτέρων καταδικασμένη. Ο νους εκεί σταματά στη μέση του δρόμου <<από Ιερουσαλήμ εις Ιεριχώ>> και <<λησταίς περιπίπτων, οι και εκδύοντες αυτόν και πληγάς επιτεθέντες αφιέντες αυτόν ημιθανή τυγχάνοντα>>. Αυτό συμβαίνει, διότι εκεί ο νους δεν έχει αντικείμενο, αναζητεί έναν ανύπαρκτο φωτισμό, και πλανάται <<πλάνην οικτράν>>, αφού στην πραγματικότητα ενούται με δαιμονικόν πνεύμα, το οποίο κατορθώνει να παρουσιάζη το ψεύδος ως αλήθεια και την αλήθεια ως ψεύδος <<μετασχηματιζόμενον εις άγγελον φωτός>>. Εθεωρήσαμε λοιπόν αναγκαίο, το δεύτερο τεύχος των Φιλοκαλικών Σελίδων να το αφιερώσουμε στο μέγιστο αυτό θέμα. Θερμή παράκλησις προς τους αγαπητούς αδελφούς αναγνώστας να προσεύχωνται για την ευτέλειά μας, ο Κύριος να καθαρίζη και τον ιδικόν μας νου <<από παντός μολυσμού σαρκός και πνεύματος επιτελούντα αγιωσύνην εν φόβω Θεού>> (Β' Κορινθ. κεφ. ζ' 1).
( ε κ τ ο υ π ρ ο η γ ο ύ μ ε ν ο υ )
Ράβδος δυνάμεως είναι η προσευχή. <<Αν ο Μωυσής δεν ελάμβανε από τον Θεό ράβδον δυνάμεως, δεν θα γινόταν θεός του Φαραώ για να μαστίζη αυτόν και την Αίγυπτο. Και ο νους εάν δεν λάβη στο χέρι του την δύναμι της προσευχής είναι αδύνατο να συντρίψη την αμαρτία και τις αντίθετες δυνάμεις>> (Φιλοκαλία, τ. Δ' 51 ριδ').
Στην κατάστασι αυτή ο νους απελευθερώνεται με την αληθινή ελευθερία <<η ο Χριστός ημάς ελευθέρωσε>>. Μαζί του οδηγεί στην απελευθέρωσι και ολόκληρη την ψυχή και το σώμα και τις αισθήσεις του σώματος, <<κυριεύων του σώματος εκ φρονήσεως και σωφροσύνης>>. Ο θεοφιλής νους και η ψυχή, αν συμφωνήσουν, ειρηνεύει όλο το σώμα και χωρίς να το θέλη.
Διότι, όταν θέλει η ψυχή, κάθε σωματική κίνησις σβήνει>> (Φιλοκαλία τόμ. Α' 12 νστ'). Ο νους αποκτά με την χάρι του Αγίου Πνεύματος <<νοεράν αίσθησιν>> που ονομάζεται και θεία αίσθησις. Αυτή η νοερά αίσθησις του νου κάνει τις σωματικές αισθήσεις να πειθαρχούν και να μεταπλάθωνται, ελευθερωμένες από τα δεσμά του σαρκικού φρονήματος. <<Αν ελευθερωθή ο νους από κάθε ελπίδα του κόσμου των ορωμένων, είναι σημείο ότι απέθανε μέσα του η αμαρτία.
Αν ελευθερωθή ο νους, το μεσότοιχο που υπάρχει μεταξύ του εαυτού σου και του Θεού φεύγει. Αν ελευθερωθή ο νους από όλους τους εχθρούς του και <<σαββατίση>>, ευρίσκεται σε άλλον <<καινόν αιώνα>>, όπου λογίζεται καινούργια και άφθαρτα πράγματα. Λοιπόν όπου το πτώμα, εκεί και οι αετοί. Αν δη ο Θεός ότι υπετάγη σ' Αυτόν ο νους (με την αδιάκοπη προσευχή) με όλη την δύναμι και δεν έχει άλλη βοήθεια παρά μόνον Αυτόν, τότε δυναμώνει τον νου λέγοντας:
<<Μη φοβού παις μου Ιακώβ, ολιγοστός Ισραήλ. Και πάλιν' μη φοβού ότι ελυτρωσάμην σε, εκάλεσά σε το όνομά μου' εμός ει συ' και εάν διαβαίνης δ' ύδατος μετά σου είμι' και ποταμοί ου συγκλείσουσί σε. Και εάν διέλθης διά πυρός ου κατακαυθής και φλοξ ου κατακαύση σε ότι εγώ Κύριος ο Θεός σου ο άγιος Ισραήλ, ο σώζων σε>>. (Φιλοκαλία Α' 31 Η, Θ, Ι). Η ελευθερία του νου δίδεται ως καρπός της αδιαλείπτου προσευχής και αφοσιώσεώς του στον Κυβερνήτη του παντός.
Υποταγή και δουλεία του νου στον Κύριο σημαίνει πραγματική ελευθερία και απελευθέρωσις από τον ίδιο τον εαυτόν του: <<Δώρο του αγίου Πνεύματος είναι, μυστικό και απόρρητο, το δώρο της προσευχής...
Αυτό το δώρο άλλοτε μεν έλκει μόνο του τον νου που αξιώθηκε να το λάβη, προς την άρρητη ένωσι και πηγάζει ιερή ευφροσύνη, και άλλοτε πάλι συνοδεύει μυστικά τον νου που ανυψώνεται προς τον Θεό και συμπροσεύχεται με Αυτόν σαν μία μουσική υπόκορουσι σε κάποιον που τραγουδά, εναρμονίζοντας το τραγούδι του με αυτή>> (άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς) - Υπέρ των ιερώς ησυχαζόντων).
Αντί Εύας αισθητής η νοητή μοι κατέστη Εύα, ο εν σαρκί εμπαθής λογισμός δεικνύς τα ηδέα και χορτάζων με αεί της ιοβόλου βρώσεως. (Μ. Κανών ωδή α'). Μετάφρασις: Αντί για την αισθητή Εύα έγινε για μένα η νοητή Εύα, δηλαδή ο εμπαθής λογισμός, που ενεργείται στην σάρκα, δείχνοντας τα γλυκά της αμαρτίας και χορταίνοντάς με πάντοτε από την φαρμακερή τροφή της παρακοής.
Μολυνόμενος ο νους από πονηρούς λογισμούς, ενεργείται η δαιμονική επήρεια και το πάθος στα αισθητά μέλη, και προσβάλλεται και το σώμα. Μολυνόμενο το σώμα γίνεται ένα μυστήριο που κάνει τον άγιο Ιωάννη της Κλίμακος να πη: <<Θαύμα ιδέσθαι νουν ασώματον υπό σώματος μολυνόμενον και σκοτούμενον και πάλιν διά πηλού τον άϋλον ανακαθαιρόμενον τε και λεπτυνόμενον>>.
Δηλαδή: είναι θαυμαστό πράγμα να βλέπης τον ασώματο νου μας να μολύνεται και να σκοτίζεται από το σώμα. Και πάλι ο άϋλος νους να ξεκαθαρίζη και να λεπτύνεται από τον πηλό (δηλαδή από τις ασκήσεις του σώματος). Σε μία ευχή της Θείας Λειτουργίας των Προηγιασμένων Δώρων ο λειτουργός δέεται: <<Ο Θεός ο μέγας και αινετός... συ πάσας ημών τας αισθήσεις της εμπαθούς νεκρώσεως ελευθέρωσον, αγαθόν ταύταις ηγεμόνα τον ένδοθεν λογισμόν επιστήσας>>.
Σε πολλά εξ άλλου τροπάρια που αναφέρονται σε οσίους οι υμνωδοί υπογραμμίζουν τον <<νουν ηγεμόνα κατά παθών ολεθρίων>> ο οποίος <<ηγεμονεύει>> και ελευθερώνει Θεία Χάριτι <<τας αισθήσεις της εμπαθούς νεκρώσεως>>. Ερωτήσαμε σύγχρονο γέροντα, άνω των ενενήντα ετών, που είναι πρακτικός και θεωρητικός ερημίτης, τυφλός στα μάτια του σώματος, αλλά έχοντας ολοφώτεινο <<το νοερόν της ψυχής όμμα>>:
-Γέροντα, με ποιούς τρόπους μπορεί να καθαρίζη ο νους από τους ακαθάρτους και πονηρούς λογισμούς; Και μας απάντησε: -Με το να μη ξέρης τί θα πη ύπνος!! -Μα όταν τα βλέφαρα κλείνουν και <<το μεν πνεύμα πρόθυμον η δε σάρξ ασθενής>>;... -Να βιάζετε, να βιάζετε τον εαυτόν σας όσο μπορείτε -συμπλήρωσε- περισσότερο. Μη λυπήσθε τον εαυτόν σας. Η φιλαυτία είναι το μεγαλύτερο κακό, ανασταλτικό κάθε προκοπής του νου και της ψυχής.
Επάνω στο αγαθό της αγρυπνίας και της εγκρατείας λέγουν οι άγιοι Κάλλιστος και Ξανθόπουλος: <<Στην ψυχή που έχει στιλβωθεί με την μνήμη του Θεού και με την ακοίμητη αγρυπνία, νύκτα και ημέρα, εκεί οικοδομεί ο Κύριος <<επί την ασφάλειαν αυτής>> νεφέλη που την σκεπάζει την ημέρα και φως πυρός που την καταυγάζει την νύκτα και έσωθεν του γνόφου της φως θα λάμψη.
Διάλεξε, λοιπόν, για τον εαυτόν σου εργασία τρυφής την διηνεκή αγρυπνία κατά τις νύκτες, με την οποία εξεδύθησαν όλοι οι Πατέρες τον παλαιόν άνθρωπο και αξιώθηκαν την ανακαίνισι του νου. Στις ώρες αυτές η ψυχή αισθάνεται εκείνη την αθάνατη ζωή και με την αίσθησι αυτή εκδύεται το σκοτάδι των παθών και υποδέχεται το Άγιον Πνεύμα... Ψυχή που κοπιάζει σε αυτή την αγγελική κατάστασι της αγρυπνίας, οφθαλμούς χερουβικούς θα έχη για να ατενίζη και να κατοπτεύη παντοτινά την επουράνια θεωρία>> (Φιλοκαλία τόμ. Δ' σελ. 233).
( Σ υ ν ε χ ί ζ ε τ α ι )
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου