ΤΑ ΖΩΑ ΤΗΣ ΦΑΤΝΗΣ

 

Απόσπασμα εκ του βιβλίου
''Ορθόδοξα Ελληνικά Χριστούγεννα''
σε ''Συλλογή και Επιμέλεια'' του θεολόγου Στεφάνου Κισιώτη,
εκδόσεις ''ΤΕΡΤΙΟΣ'', Κατερίνη, Νοέμβριος 1997, σελ. 98-100.
Εισαγωγή στο διαδίκτυο στο μονοτονικό σύστημα, επιμέλεια και παρουσίαση κειμένου
ΑΓΙΟΚΥΠΡΙΑΝΙΤΗΣ.

Τα ζώα της φάτνης

(και το αρνάκι, που παίζει αυλό).

Στην εικονογραφία των Χριστουγέννων, που είναι από τις πλουσιότερες σε σκηνογραφικά στοιχεία, παρμένα όχι μόνο από την επίσημη γραπτή, αλλά και την προφορική ή και απόκρυφη παράδοση, ανάμεσα στις επίγειες συμμετοχές, που σημειώνονται κάτω από τις υπερκόσμιες των αγγέλλων, σταθερή πάντα θέση παίρνουν δύο σύντροφα ζώα, ένα βόδι κι ένα γαϊδουράκι, που παρίστανται να σκύβουν τα αγαθά κεφάλια τους πάνω από τη φάτνη του Χριστού.

Είναι από τις πρωτοχριστιανικές παραστάσεις, στη σκηνογραφία της Γέννησης, τα δύο αυτά ζώα, αφού τα συναντούμε όχι μόνο σε εικόνες πριν από τον 10ον αιώνα, αλλά και σε ανάγλυφες παλιές παραστάσεις, όπως εκείνη του Βυζαντινού Μουσείου των Αθηνών, στην αίθουσα των πέτρινων γλυπτών (αρ. 95).

Ο αρχικός ρόλος των ζώων αυτών ήταν να ζεσταίνουν με τα θερμά χνώτα τους το νεογέννητο θεϊκό βρέφος, έτσι καθώς έσκυβαν πάνω από τη φάτνη-λίκνο του, μέσα στο ψυχρό σπήλαιο. Αργότερα όμως οι ζωγράφοι και της Ανατολής και της Δύσης, αποδεσμεύτηκαν από τον παραδοσιακό αυτόν τύπο, κι άφησαν τα δύο ζώα να κινηθούν πιο ελεύθερα, είτε από μια μεριά κι άλλη της φάτνης, είτε και παράμερα στο στάβλο, με το μάτι τους όμως πάντα στραμμένο προς το Χριστό.

Κι όπου οι αγιογράφοι πλουτίζουν την όλη σκηνοθεσία με περισσότερες παραστάσεις (όπως έκαναν π.χ. στη Δυτική Αναγέννηση ή στις ελεύθερες τάσεις της Ορθόδοξης Κρητικής και Επτανησιακής σχολής, εκεί μπορεί να δει κανείς ανάμικτα και τα άλογα (ή τις καμήλες) των Μάγων, μαζί με τα πρόβατα ή και τα σκυλιά των ποιμένων, που γυροφέρνουν τη φάτνη.

Από που ξεκίνησε η παράσταση αυτή των δύο συμπαθητικών ζώων πάνω από τη φάτνη; Στα δύο ευαγγέλια (του Ματθαίου και του Λουκά), τίποτε σχετικό δεν αναφέρεται. Το συναξάρι κι η Υμνογραφία των Χριστουγέννων μιλούν μόνο για <<φάτνη αλόγων>> (ζώων), απ' όπου δανείστηκαν την έκφραση και τα λαϊκά κάλαντα. 

Οι πρώτες όμως παραστάσεις στηρίζονται σε πρωτοχρονιάτικες παραδόσεις. Σύμφωνα με αυτές, ο Ιωσήφ κι η Μαριάμ, φεύγοντας βιαστικά από τη Ναζαρέτ για τη Βηθλεέμ, όπου έπρεπε ν' απογραφούν, κατά το Ρωμαϊκό διάταγμα, πήραν μαζί τους, εκτός από το κλασσικό γαϊδουράκι όπου θα καθόταν η Παναγία, και το σπιτικό βόδι που είχαν, για να πουλήσουν εκεί, και να οικονομήσουν τα έξοδά τους. Αυτά τα δύο ζώα έγιναν κι οι πρώτοι μάρτυρες στις ωδίνες και στον έξαφνο τοκετό της Μαρίας.

Υπάρχει όμως και μια θεολογική ερμηνεία για την παρουσία των δύο ζώων πάνω από τη φάτνη της Βηθλεέμ. Ανάμεσα στους πολλούς προφητικούς λόγους, που αποδίδονται στον Ησαϊα για την έλευση του Χριστού, διαβάζεται και μια παροιμιακή φράση, που ταιριάζει στα δύο ζώα της Γέννησης: <<Έγνω βους τον κτησάμενον και όνος την φάτνην του κυρίου αυτού>> (1,3). Με την έκφραση <<φάτνη του Κυρίου>> έχουμε κιόλας έτοιμο τον συμβολισμό των δύο ζώων, που η κοσμική τους παράδοση μπορεί να είναι υστερογενής.

Αλλά δεν είναι μόνο τα γεωργικά αυτά ζώα, που συμμετέχουν και συνεορτάζουν στη γέννηση του Χριστού. Είναι και τα κτηνοτροφικά των ποοιμένων, που βρέθηκαν μάρτυρες γύρω από την φάτνη.

Ξενυχτούσαν <<αγραυλούντες>> οι τσοπάνηδες της Βηθλεέμ, όταν κατά την ευαγγελική αφήγηση, άνοιξαν οι ουρανοί και τους ανάγγειλαν το μεγάλο γεγονός: <<Ετέχθη υμίν σήμερον Σωτήρ>> και <<ευρήσετε βρέφος εσπαργανωμένον, κείμενον εν φάτνη>> (Λουκάς 2.11).

Πήγαν οι ποιμένες και το είδαν, αλλά και τα πρόβατά τους έγιναν συμμέτοχα στη χαρά. Έτσι το σκέφτηκαν κι οι αγιογράφοι, κι έχουν επεκτείνει στις παραστάσεις τους την παρουσία συντροφικών ζώων, των προβάτων, που είτε ακούνε μαζί με τους ποιμένες το <<Δόξα>> των αγγέλων, είτε περιδιαβάζουν μέσα στο σπήλαιο, ξαπλώνοντας κάποτε ήσυχα κάτω από τη φάτνη.

Δεν λείπουν από μερικές συνθέσεις και τα κατσίκια. Αλλά αυτά, όπως είναι ατίθασα και δαιμονικά, συντροφεύουν συνήθως τον πονηρό γέρο τσοπάνο (στο κάτω πλάνο της εικονογραφίας), που σπρωγμένος μάλλον από τον διάβολο, πολυρωτά τον Ιωσήφ και τον ρίχνει σε συλλογισμούς για την περιστατική του πατρότητα.

Έχουμε όμως στη λαϊκότερη εικονογραφία μας μια περίπτωση, προβάτου που συμμετέχει στη μεγάλη Γιορτή, <<παίζοντας και το ίδιο αυλό>>, μαζί με τον βοσκό του, ζωγραφισμένη περί το 1797 πάνω σ' ένα λάβαρο εκκλησιάς (σε μουσαμά), στο χωριό Τσαγκαράδα του Πηλίου.

Το απόσπασμα αυτό από το λάβαρο της Γέννησης, όπου παρουσιάζεται στο επάνω πλάνο της λαϊκής εικόνας πλάι στον ποιμένα που παίζει τη φλογέρα, κι ένα προβατάκι όρθιο στα δύο πόδια, που συνοδεύει με αυλό κι αυτό τον τσοπάνο του, ενώ εκείνος το κοιτάζει κατάματα, όπως και ο μουσικοδιδάσκαλος το μαθητή του. Τα άλλα πρόβατα πιο κάτω χαίρονται μαγεμένα την ώρα και τη μουσική...

Εξαίρετη έμπνευση του λαϊκότροπου αγιογράφου της Τσαγκαράδας, που εξισώνει τα ζώα με τον άνθρωπο στα δικαιώματα και στις δυνατότητές τους, να υμνήσουν κι αυτά τη θεϊκή ώρα μιας παγκόσμιας ευλογίας. Ταιριαστή και με τη φράση του Υμνογράφου: <<πάσα πνοή αινεσάτω τον Παντουργέτην>>.

Εισαγωγή στο διαδίκτυο στο μονοτονικό σύστημα, επιμέλεια και παρουσίαση κειμένου
ΑΓΙΟΚΥΠΡΙΑΝΙΤΗΣ.
Απόσπασμα εκ του βιβλίου
''Ορθόδοξα Ελληνικά Χριστούγεννα'' 
σε ''Συλλογή και Επιμέλεια'' του θεολόγου Στεφάνου Κισιώτη,
εκδόσεις ''ΤΕΡΤΙΟΣ'', Κατερίνη, Νοέμβριος 1997, σελ. 98-100.

Ορθόδοξα Ελληνικά Χριστούγεννα